Seferberlik Gruplarına katılmak için
Kur'ân'la olan beraberliğimizi, anlayışımızı, sevgimizi arttırmak ve bu konuda birbirimize destek olabilmek için bir yolculuğa çıktık. Bu yolculuğa sizleri de davet ediyoruz.
İsrâ Sûresi 76-86 (289. Sayfa)
وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَاِذاً لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ اِلَّا قَل۪يلاً 
وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا
وَ istînâfiyyedir. اِنْ tekid ifade eden muhaffefe اَنَّ ’dir.
كَادُوا mukarebe fiillerinden olup nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder. Zamir olan çoğul و ’ı كَادُوا ’nun ismi olup mahallen merfûdur.
لَ harfi, اِنْ ’in muhaffefe اِنَّ olduğuna delalet eden lam-ı farikadır. لَيَسْتَفِزُّونَكَ ile başlayan fiil cümlesi كَادُوا ’nun haberi olarak mahallen mansubdur.
يَسْتَفِزُّونَكَ fiili ن ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul وَ ’ı fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir كَ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
مِنَ الْاَرْضِ car mecruru يَسْتَفِزُّونَكَ fiiline müteallıktır.
لِ harfi, يُخْرِجُوكَ fiilini gizli اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.
اَنْ ve masdar-ı müevvel, لِ harf-i ceriyle birlikte يَسْتَفِزُّونَكَ fiiline müteallıktır.
يُخْرِجُوكَ kelimesi ن ’un hazfi ile mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul وَ ’ı fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir كَ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
مِنْهَا car mecruru يُخْرِجُوكَ fiiline müteallıktır.
يَسْتَفِزُّونَكَ fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındadır. Sülâsîsi فزز ’dir.
Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamları katar.
يُخْرِجُوكَ fiili, sülasi mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.
İf’al babındadır. Sülâsîsi خرج ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
وَاِذاً لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ اِلَّا قَل۪يلاً
وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
اِذاً cevap harfidir. لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَلْبَثُونَ fiili نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.
خِلَافَكَ mekân zarfı, يَلْبَثُونَ fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir كَ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
اِلَّا hasr edatıdır. قَل۪يلاً mef’ûlu mutlaktan naib olup fetha ile mansubdur.
وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا
73. ayetteki …اِنْ كَادُوا cümlesine atfedilen bu ayette de mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
اِنْ, tahfif edilmiş اِنّ ’dir. Nakıs fiil كَاد ’nin dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. كَاد ’nin haberi olan لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ cümlesine dahil olan lam, اِنْ’in muhaffefe olduğuna işaret eden lam-ı farikadır.
Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.
Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi )
Sebep bildiren harf-i cer lam-ı ta’lilin, gizli أنْ ’le masdar yaptığı لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde لَيَسْتَفِزُّونَكَ fiiline müteallıktır.
كَاد nakıs fiillerdendir, ‘neredeyse’ anlamına gelir
لَيَسْتَفِزُّونَكَ fiili istif’al استفعال babındadır. Bu baba giren fiiller talep, tahavvül, itikat ve vicdan gibi anlamlar kazanır.
إخْراجِ kelimesinden maksat geri dönmemek üzere bir mekândan ayrılmaktır. Bu itibarla baskı yapmanın sebebi olmuştur. Çünkü baskı yapmak ihraçtan daha umumidir. (Âşûr)
وَاِذاً لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ اِلَّا قَل۪يلاً
Atıfla gelen son cümle, takdiri لو أخرجوك (eğer seni çıkarırlarsa) olan mahzuf şartın cevabıdır. Şart cümlesinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.
اِذاً, cevap harfidir. Cevap cümlesi menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle kasr üslubuyla tekid edilmiştir. لَا ve اِلَّٓا ile oluşan kasr, fiille mef’ûl arasındadır. لَا يَلْبَثُونَ maksûr/mevsuf, mef’ûlü mutlak olan قَل۪يلاً, maksûrun aleyh/sıfat olmak üzere, kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır.
قَل۪يلاً, mef’ûlü mutlaktan veya zarftan naibdir. Yani إلّا زمانا قليلا (az bir zaman hariç) demektir.
لِيُخْرِجُوكَ - يَلْبَثُونَ fiilleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.
لَيَلْبَثُو şeklinde de okunmuştur ki o zaman وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ cümlesine matuf olur, كَاد’nin haberi olmaz.سُنَّةَ مَنْ قَدْ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلاً۟
سُنَّةَ مَنْ قَدْ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا
سُنَّةَ mahzuf bir fiilin mef’ûlun mutlakıdır. Takdiri, سنّنا ذلك سنّة (Bunu sünnet olarak belirledik.) şeklindedir.
Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:
1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.
2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.
3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak فَعْلَةً vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.
مَرَّةً kelimesi de mef’ûlu mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir.Burada tekid için gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
Müşterek ism-i mevsûl مَنْ, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası قَدْ اَرْسَلْنَا ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.
قَدْ tahkik harfidir. اَرْسَلْنَا sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir نَا fail olarak mahallen merfûdur.
قَبْلَكَ zaman zarfı, اَرْسَلْنَا fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir كَ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
مِنْ رُسُلِنَا car mecruru اَرْسَلْنَا ’nın mahzuf mef’ûlun bih’ine müteallıktır. Takdiri, أرسلناه من رسلنا (Onu resulümüz olarak gönderdik.) şeklindedir. اَرْسَلْنَا fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi رسل ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلاً۟
وَ atıf harfidir. لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَجِدُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir.
لِسُنَّتِنَا car mecruru mahzuf ikinci mef’ûlun bihe müteallıktır. Muttasıl zamir نَا muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
تَحْو۪يلاً birinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.
سُنَّةَ مَنْ قَدْ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلاً۟
Fasılla gelmiş istînâf cümlesidir. Mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
سُنَّةَ mahzuf bir fiilin mef’ûlu mutlakı olarak nasb olmuştur. Cümlenin takdiri, سنّنا ذلك سنّة [Bunu sünnet olarak belirledik.] şeklindedir. Bu takdire göre müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber talebî kelamdır. Fiilin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.
سُنَّةَ ’nin muzâfun ileyhi olarak gelmiş cer mahallindeki müşterek ism-i mevsûl مَنْ ’in sılası قَدْ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا, mazi fiil sıygasında, faide-i haber talebî kelamdır. قَدْ ile tekid edilmiş cümlede mazi fiil, hudûs, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.
Mukadder cümle …سنّنا ’ya atfedilen وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلاً۟ cümlesi, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Cümleler arasında, fiil cümlesi ve haberî isnad olması bakımından, lafzen ve manen ittifak vardır.
Mef’ûl olan تَحْو۪يلاً۟ ’deki tenvin, nev ve kıllet ifade eder. Nefy siyakında nekre umuma işaret eder.
Car mecrur لِسُنَّتِنَا, iki mef’ûle müteaddi olan وَجِد fiilinin mahzuf ikinci mef’ûlüne müteallıktır. Mef’ûlün hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.
اَرْسَلْنَا - رُسُلِنَا ve لِسُنَّتِنَا - سُنَّةَ kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
لِسُنَّتِنَا izatetinde سُنَّتِ ’in Allah Teâlâ’ya ait olan نا zamirine muzâf olması sünnetin şerefi içindir.اَقِمِ الصَّلٰوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً
Deleke دُلُوك : دلك güneşin batış için batıya yönelmesidir. Yine دَلَكَ fiilinin bir diğer anlamı da bir şeyi ovup sıkmaktır. (Müfredat)
Kuran’ı Kerim’de isim olarak sadece 1 defa geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli tellâktır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)
اَقِمِ الصَّلٰوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ
Fiil cümlesidir. وَ atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.
Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.
و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
اَقِمِ sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir.
الصَّلٰوةَ mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur.
لِدُلُوكِ car mecruru اَقِمِ fiiline müteallıktır. الشَّمْسِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
اِلٰى غَسَقِ car mecruru اَقِمِ fiiline müteallıktır. الَّيْلِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. قُرْاٰنَ atıf harfi و ’la الصَّلٰوةَ ’ye matuftur. الْفَجْرِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
اَقِمِ fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi قوم ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً
İsim cümlesidir. اِنَّ tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.
قُرْاٰنَ kelimesi اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur. الْفَجْرِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
كَانَ مَشْهُوداً cümlesi اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.
كَانَ nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri هُو ’dir. مَشْهُوداً kelimesi كَانَ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.
مَشْهُوداً kelimesi sülasisi olan شهد fiilin ism-i mef’ûludur.
اَقِمِ الصَّلٰوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ
Ayet, fasılla gelmiş istînâf cümlesidir. Mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
Veciz ifade kastına matuf لِدُلُوكِ الشَّمْسِ ve اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ izafetleri, harf-i cerlerle birlikte اَقِمِ fiiline müteallıktır. قُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ izafeti ise الصَّلٰوةَ ’ye tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir.
لِدُلُوكِ الشَّمْسِ ifadesinde istiare vardır. Çünkü Arapların kelemında الدالك, meyleden demektir. Bu durumda sanki Yüce Allah, güneş meylettiği vakit namaz kılınmasını emretmiş oluyor. Denildiğine göre bu دُلُوكِ الشَّمْسِ , zevale (güneş tepeden batıya) meylettiğinde ya da -denildiği göre- batmaya meylettiğinde demektir. Gerçekte güneş yerinden meyletmez, merkezinden ayrılmaz. O sadece yörüngesinin yükselip alçalmasına, seyir ve hareketine göre yükselip alçalır. (Şerîf er-Radî, Kur'an Mecazları)
Güneşin zevalinden gecenin karanlığına kadar ifadesi vaktin başlangıcını ve sonunu açıklamak içindir. Bu, vaktin kızıllığın batmasına kadar sürdüğüne delil getirilmiştir.
Sabah okumasını da sabah namazını demektir, okuma denmesi, namazın rüknü olmasındandır, namaza rüku ve secde denilmesi gibi. (Beyzâvî)
Ayet-i kerimedeki قُرْاٰنَ الْفَجْرِ (sabah Kur'an’ı/kıraatı) ifadesi parçanın (cüz’ün) mutlak olarak zikredilip bütünün (küll) kast edilmesi kabilinden mecâz-ı mürseldir. Bundan maksat sabah namazıdır. Zira kıraat, namazın bir cüzüdür. Sabah namazına “kıraat/okumak” manasında “Kur'an” adının verilişi, namazda Kur'an okumanın rükun olması sebebiyledir. Nitekim namaz aynı şekilde rükû, kunut, sücud diye de isimlendirilir. Öte yandan قُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ ifadesi sabah namazında kıraatı uzun yapmaya bir teşvik de olabilir. Bu sebeple sabah namazı kıraat bakımdan namazların en uzun olanıdır. (Sinan Yıldız, Vehbe Zuhaylî’nin Tefsiru’l Münir Adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)
دُلُوكِ الشَّمْسِ ’in ne manada olduğu hususunda şu iki görüşü belirtmişlerdir:
Ezherî şöyle der: “Evla olan, bu دُلُوكِ kelimesini, gündüzün ikinci yarısındaki güneşin zevali (batıya doğru inmesi) manasına hamletmektir. Buna göre ayetin manası, ‘Güneşin zeval vaktinden, gecenin kararmasına kadar, namazı sürdür.’ şeklindedir. Mananın böyle olması halinde bu ifadeye öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazları girer. Cenab-ı Hakk daha sonra ‘Sabah namazını da (kıl).’ buyurmuştur. Binaenaleyh eğer دُلُوكِ kelimesini güneşin zevali manasına alırsak beş vakit namazın hepsi de ayette zikredilmiş olur. Yok eğer bunu, sadece güneşin batması manasına alırsak ayetin hükmüne ancak üç vakit yani akşam, yatsı ve sabah namazı girmiş olur. Ama Allah’ın kelamını daha fazla şey ifade eden manaya hamletmek daha evladır. Binaenaleyh, ayetteki دُلُوكِ ile zeval (güneşin göğün ortasından batıya doğru kayışı) manasının murad edilmiş olması gerekir.” (Fahreddin er-Râzî)
غَسَقِ الَّيْلِ için Nadr b. Şumeyl şöyle der: “Bu ifade, gecenin ilk başlangıcı manasınadır. Nitekim Arapçada, “görülebilen şeyler, görülemez hale geldiği an falanın yanına geldim” manasında, غَسَقَ اللَّيْلُ غُسُوقًا “gece iyice karardı” denilir.
اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ ifadesindeki اِلٰى harf-i ceri, intihâ-i gaye (mesafenin, zamanın sonunu göstermek) içindir. Bir mesafeye (sona) kadar uzanan hüküm ise, o son gelmezden önce meşru (farz) olur. (Fahreddin er-Râzî)
الإقامَةُ kelimesi sebat ve kalıcılık manasında mecazdır. Bakara Suresi 3. ayetinde bunu açıklamıştık. لِدُلُوكِ الشَّمْسِ ifadesindeki lâm harfi عِنْدَ manasındaki لامُ التَّوْقِيتِ ’tir. (Âşûr)
اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً
Ayetin son cümlesi ta’lil cümlesidir, fasılla gelmiş faide-i haber inkârî kelamdır. Fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir. اِنَّ ile tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesinde, اِنَّ ’nin ismi veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir. اِنَّ’nin haberi كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.
كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan s.124)
İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
قُرْاٰنَ الْفَجْرِ ibaresinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
الشَّمْسِ - الْفَجْرِ ve غَسَقِ - الَّيْلِ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.
اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُوداً [Şüphesiz sabah namazı şahitlidir.] Burada, sabah namazının önemine binaen, daha önce قُرْاٰنَ الْفَجْرِۜ gelmiş olmasına rağmen daha sonraki cümlede onun için zamir yerine zahir isim kullanılmıştır. (Safvetu’t Tefasir)وَمِنَ الَّيْلِ فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ عَسٰٓى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً
Hecede هُجُود : هجد uyumak demektir. Tef'il babı formu olan هَجَّدَ uykusunu kaçırmak, Kuran-ı Kerim'de geçen tefe'ul formu تَهَجَّدَ ise sülasi kökün aksine uyanmak anlamına gelir. (Müfredat)
Kuran’ı Kerim’de isim formunda 1 kez geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli teheccüddür. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)
Nefele نَفَلٌ : نفل kelimesi bi zâtihi ganimet demektir. Fakat göz önünde bulundurulan bakış açılarındaki farklılıktan dolayı ibareler de farklılaşmıştır. Zira düşmanlarından ya da başkasından elde edilen, kazanılan bir şey olduğu göz önünde bulundurulduğunda ona ganimet غَنِيمَة denirken herhangi bir vucubiyet olmaksızın Allah'dan gelen bir lutuf, ihsan olduğu düşünüldüğünde buna da نَفَل denir. Kuran-ı Kerim'de de geçen أنْفال kelimesi vacibin üzerine ekleyip arttırmak demek olan نَفْل sözcüğünün çoğuludur ki bunun aslı da nafile (نافِلَة)dir. (Müfredat)
Kuran’ı Kerim’de iki farklı isim formunda 4 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli nâfiledir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)
وَمِنَ الَّيْلِ فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ
وَ atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.
Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.
و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
مِنَ الَّيْلِ car mecruru mahzuf fiile müteallıktır. Takdiri, اسهر من الليل (gecenin uykusuz kalarak) şeklindedir.
فَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
تَهَجَّدْ sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir. بِه۪ car mecruru تَهَجَّدْ fiiline müteallıktır.
نَافِلَةً mahzuf mef’ûlun hali olup fetha ile mansubdur. Takdiri, فصلّ التهجّد حال كونه نافلة (O halde nafile olarak teheccüd namazını kıl.) şeklindedir.
لَكَ car mecruru نَافِلَةً ’e müteallıktır.
تَهَجَّدْ fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi هجد ’dir.
Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.
عَسٰٓى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً
عَسٰٓى elif üzere mukadder fetha ile mebni tam mazi fiildir. اَنْ ve masdar-ı müevvel, عَسٰٓى fiilinin faili olup mahallen merfûdur.
يَبْعَثَكَ mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir كَ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. رَبُّكَ fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir كَ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
مَقَاماً mahzuf muzâf’ın hali olup fetha ile mansubdur. Takdiri, ذا مقام (Makam sahibi) şeklindedir.
مَحْمُوداً kelimesi مَقَاماً sıfatı olup fetha ile mansubdur.
Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.
Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.
Sıfat iki kısma ayrılır:
1. Hakiki sıfat
2. Sebebi sıfat
Hakiki Sıfat:
1. Müfred olan sıfatlar
2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.
1. Müfred Olan Sıfatlar:
Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.
Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.
Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.
2. Cümle Olan Sıfatlar: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.
Burada عَرَبِياًّ kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَمِنَ الَّيْلِ فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ
Önceki ayetteki …اَقِمِ الصَّلٰوةَ cümlesine atfedilen ayette مِنَ الَّيْلِ, takdiri اسهر [Uykusuz kal.] olan fiile müteallıktır. Bu takdire göre cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
Hükümde ortaklık nedeniyle makabline atfedilen فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ cümlesi de emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
Ayette mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
تَهَجَّدْ fiilinin müteallıkı olan car mecrur önemine binaen ve teşvik için takdim edilmiştir. Bu takdimle car mecrur şart manası kazanmıştır ve müteallak ceza menzilinde olmuştur. Bunun için de başına فَ harfi gelmiştir. Bu; müteallakına takdim edilen zarf ve mecrurlarında kullanılan bir üsluptur. مِن harfi de بَعْضٍ manasında isim olur. (Âşûr)
عَسٰٓى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً
Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir.
Terecci manasındaki عَسٰٓى, bu ayette tam fiildir. Cümle gayrı talebî inşâî isnaddır.
Tereccî, husûlu arzu edilen ve sevilen, imkân dahilinde olan bir şeyin istenmesidir.
“Umulur ki” anlamında olan bu harf, Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde “...olsun diye, ...olması için” şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşâ formundan çıktığı için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.
Teheccüdün tahsisinin ta’lili hükmündeki cümle, لِيَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقامًا مَحْمُودًا [Rabbinin seni övülen bir makama ulaştırması için.] manasında vaattir. (Âşûr)
Masdar harfi اَنْ ve akabindeki müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً cümlesi, masdar tevilindedir. Masdar-ı müevvel عَسٰٓى fiilinin faili konumundadır. Muzari fiil teceddüt ve istimrar ifade etmiştir.
Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.
Veciz anlatım kastıyla gelen رَبُّكَ izafetinde Rabb ismine muzâfun ileyh olan كَ zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet Allah’ın rububiyet vasfıyla Hz. Peygambere destek olduğunun işaretidir.
مَقَاماً muzâf takdiriyle hal olarak mansubdur. Yani ذا مقام (Makam sahibi) demektir.
مَقَاماً için sıfat olan مَحْمُوداً, mevsufunun bir özelliğini bildiren ıtnâb sanatıdır.
Ayetteki, مِنَ الَّيْلِ ifadesindeki مِنَ harf-i cerinin mutlaka bir müteallakı olması gerekir. فَـتَهَجَّدْ kelimesindeki ف ’nın da üzerine atfedilmesi gereken bir yer olması gerekir. Buna göre kelamın takdiri, “Gecenin bir kısmında kalk ve onunla gece namazı kıl.” şeklinde olur. Buradaki بِه۪ [onunla] ifadesi ile “Kur'an ile” manası kastedilmiş olup bu da “kendisinde Kur'an okunan namaz” demek olur.
Ayetteki, “gece namazı kıl” ifadesi emirdir ve emir sıygası vücub ifade eder. Dolayısıyla teheccüd namazının Hz. Peygambere vâcip olması gerekir. Hakk Teâlâ’nın, “Güneşin (zeval vaktinde) kayması anından, gecenin kararmasına kadar güzelce namaz kıl, sabah namazını da…” ayeti, zahiren her ne kadar Hz. Peygamber için olan bir emir ise de mana bakımından ümmeti hakkında umumi bir emirdir. Bunun delili, ayetteki, “Gecenin bir kısmında da uyanıp sırf Sana mahsus olarak nafile bir ibadet olmak üzere, o (Kur'an ile) gece namazı kıl.” ifadesidir. Allah Teâlâ bununla gece namazı ile ilgili emrinin, sadece Hz. Peygamber'e ait olduğunu göstermiştir. Bu ise beş vakit namazın kılınması ile ilgili emrin, sadece Hz. Peygamber'e mahsus olmadığını gösterir. Aksi halde teheccüd namazı ile ilgili emri, “sırf Sana mahsus olarak” ifadesi ile kayıtlamanın hiçbir manası olmazdı. Allah en iyi bilendir. (Fahreddin er-Râzî)
مَقَاماً zarf olarak gizli fiille mansubdur yani فيقيمك مَقَاماً (Seni bir makama yerleştirsin) demektir ya da يَبْعَثَكَ ’ye o mana verildiği içindir ya da hal olarak mansubdur. (Beyzâvî)وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَص۪يراً
وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَص۪يراً
Fiil cümlesidir. وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
قُلْ sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir.
Nida harfi mahzuftur. رَبِّ münada olup mütekellim ي mahzuftur. Mütekellim ي’sı muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
Mekulü’l-kavli, nidanın şart ve cevabı olup mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. Nidanın cevabı اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ ’dir.
اَدْخِلْن۪ي sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir.
Sonundaki ن vikayedir. Muttasıl zamir ى mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
مُدْخَلَ mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur. صِدْقٍ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:
1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.
2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.
3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak فَعْلَةً vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.
مَرَّةً kelimesi de mef’ûlu mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir.Burada tekid için gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ cümlesi atıf harfi وَ ’la makabline matuftur.
اَخْرِجْن۪ي sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir. Sonundaki ن vikayedir. Muttasıl zamir ى mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
مُخْرَجَ mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur. صِدْقٍ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.
وَ atıf harfidir. اجْعَلْ sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت ’dir.
ل۪ي car mecruru ikinci mahzuf mef’ûlun bihe müteallıktır. مِنْ لَدُنْكَ car mecruru ikinci mahzuf mef’ûlun bihe müteallıktır.
سُلْطَاناً mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. نَص۪يراً kelimesi سُلْطَاناً ’ın sıfatı olup fetha ile mansubdur.وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَص۪يراً
Ayet, önceki ayeteki ...فَـتَهَجَّدْ بِه۪ cümlesine atfedilmiştir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir. Cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
قُلْ fiilinin mekulü’l-kavli olan رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.
Nida harfinin ve münada olan رَبِّ ’deki mütekellim zamirinin hazfi nida edenin münadaya yakın olma isteğine işarettir. Muzâfun ileyhin ve nida harfinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.
رَبِّ izafetinde, Rabb isminin Peygamber Efendimize ait zamire muzâf olması onu şereflendirmek içindir.
Nidanın cevabı olan اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
Cümle emir üslubunda geldiği halde, dua manası taşıyarak, vaz edildiği anlamın dışında anlam yüklenmiştir. Dolayısıyla mecaz-ı mürsel mürekkepdir.
Aynı üslupta gelen وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ cümlesi, makabline tezat nedeniyle atfedilmiştir.
Yine aynı üslupta gelerek makabline atfedilen وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَص۪يراً cümlesinin atıf sebebi, hükümde ortaklıktır.
اَدْخِلْن۪ي - مُدْخَلَ ve اَخْرِجْن۪ي - مُخْرَجَ kelime grupları arasında iştikak cinası, reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları ve bu iki grup arasında tıbâk- ı îcab sanatı vardır.
صِدْقٍ kelimesinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
لَدُنْكَ izafeti لَدُنْ ’un şanı içindir.
سُلْطَاناً - نَص۪يراً kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.
اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ (Beni güzel bir şekilde sok) - اَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ (Beni güzel bir şekilde çıkart) cümleleri arasında güzel bir mukâbele sanatı vardır. (Safvetu’t Tefasir)وَقُلْ جَٓاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُۜ اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً
وَقُلْ جَٓاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُۜ
Fiil cümlesidir. وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
قُلْ sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir.
Mekulü’l-kavli جَٓاءَ الْحَقُّ ’dir. قُلْ fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.
جَٓاءَ fetha üzere mebni mazi fiildir. الْحَقُّ fail olup lafzen merfûdur.
وَ atıf harfidir. زَهَقَ fetha üzere mebni mazi fiildir. الْبَاطِلُ fail olup lafzen merfûdur.
اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً
İsim cümlesidir. اِنَّ tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.
الْبَاطِلَ kelimesi اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur. كَانَ زَهُوقاً cümlesi اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.
كَانَ nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder. كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هُو ’dir. زَهُوقاً kelimesi كَانَ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.
الْبَاطِلُ kelimesi sülasisi olan بطل fiilin ism-i failidir.
İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
زَهُوقاً kelimesi فعول vezninde sıfat-ı müşebbehedir.
Sıfat-ı müşebbehe; “Benzeyen sıfat” demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsm-i failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfat-ı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsm-i fail değişen ve yenilenen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَقُلْ جَٓاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُۜ
Ayet و harfiyle önceki ayete atfedilmiştir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir. Cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.
قُلْ fiilinin mekulü’l-kavli olan جَٓاءَ الْحَقُّ, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üslupta gelen وَزَهَقَ الْبَاطِلُۜ cümlesi, mekulü’l-kavle tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir. İki cümledeki fiiller mazi sıygada gelerek hudûs, sebat, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)
الْحَقُّ - الْبَاطِلُ ve kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab, جَٓاءَ - زَهُوقاً kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.
زَهُوقاً fiilinde irsâd vardır. Bu kelimenin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
الْبَاطِلَ - زَهُوقاً arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.
جَٓاءَ الْحَقُّ [Hak geldi] - زَهَقَ الْبَاطِلُ [Batıl yok oldu] cümleleri arasında güzel bir mukabele sanatı vardır. (Safvetu’t Tefasir)
اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً
Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. اِنَّ ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.
اِنَّ ’nin haberi كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır.
İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
كَانَ ’nin haberi olan زَهُوقاً kelimesi sıfat-ı müşebbehe kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.
İsm-i fail, kişinin elinde olan fiillerden yapılır. İrade dışında olan fiillerden ism-i fail yapılmaz. Bu tür fiilierin ism-i failini sıfat-ı müşebbehe üstlenir. (Yrd. Doç. Dr. M. Akif Özdoğan KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2007) s. 55-90 Arapçada İsm-i Fâil ve İşlevleri)
Mesel tarikinde tezyîldir. Atasözü gibi yaygınlaşmıştır. Itnâb babındandır.
Sağlam ve sarsılmaz İslâm dini geldi, şirk, küfür ve her türlü batıl yok olup gitti. Zira asılsız ve temelsiz olduğu için batıl olan her şey yok olup gitmeye mahkûmdur.
Ayetin ikinci kısmını oluşturan اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً cümlesi tezyîl maksadıyla getirilen müstakil bir cümle olup birinci cümlenin manasını tekid etmektedir.
Görüldüğü gibi sözün anlamını güçlendirmek için getirilen ilave cümlelerle de ıtnâb yapılmaktadır. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı)وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا هُوَ شِفَٓاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَۙ وَلَا يَز۪يدُ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا خَسَاراً
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا هُوَ شِفَٓاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَۙ
Fiil cümlesidir. و istînâfiyyedir. نُنَزِّلُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri نحن ’dur. مِنَ الْقُرْاٰنِ car mecruru نُنَزِّلُ fiiline müteallıktır.
Müşterek ism-i mevsûl مَا, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası هُوَ شِفَٓاءٌ ’dur. ÎrabDan mahalli yoktur.
Munfasıl zamir هُوَ mübteda olarak mahallen merfûdur. شِفَٓاءٌ haber olup lafzen merfûdur.
رَحْمَةٌ atıf harfi و ’la makabline matuftur.
لِلْمُؤْمِن۪ينَ car mecruru شِفَٓاءٌ veya رَحْمَةٌ ’e matuftur. الْمُؤْمِن۪ينَ ’nin cer alameti ى harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar. الْمُؤْمِن۪ينَ kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.
İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
نُنَزِّلُ fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi نزل ’dir.
Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.
وَلَا يَز۪يدُ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا خَسَاراً
Fiili cümlesidir. وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
لاَ nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَز۪يدُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.
الظَّالِم۪ينَ mef’ûlun bih olup nasb alameti ى ’dir. Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanırlar.
اِلَّا hasr edatıdır. خَسَاراً ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.
الظَّالِم۪ينَ kelimesi sülâsî mücerred olan ظلم fiilinin ism-i failidir.
İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا هُوَ شِفَٓاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَۙ
وَ istînâfiyyedir. Mütekellimin Allah Teâlâ olduğu ayette fiilin azamet zamirine isnad edilmesi tazim ifade eder. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, teceddüt ve istimrara işaret etmiştir.
Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. مِنَ الْقُرْاٰنِ car mecruru, önemi dolayısıyla mef’ûle takdim edilmiştir.
Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûlün sılası olan هُوَ شِفَٓاءٌ, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. وَرَحْمَةٌ, tezâyüf nedeniyle habere atfedilmiştir.
İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
مِنَ beyaniyedir, çünkü Kur'an'ın hepsi öyledir. ‘Bazı’ manasında olduğu da söylenmiştir. (Beyzâvî)
نُنَزِّلُ fiili, تفعيل babındadır. Bu babın fiile kattığı anlamların (kesret, mef’ûlu bir vasfa nispet etmek, izale, sayruret ve fiilin muayyen zamanda meydana gelişi, tevcih, huzur, isimden fiil türetme) bir çoğu bu fiilin anlamında görülebilmektedir.
Burada dünya türlü türlü kaygı ve hastalıklar, bela ve sıkıntı ile dolu bir hastaneye, Peygamber bir doktora, Kur’an da şifa verici ilaç ve yeterli gıdaya benzetilmiş oluyor. Şüphe ve iki yüzlülük, kâfirlik ve uyuşmazlık, zulüm ve haksızlık, hırs, ümitsizlik, işsizlik, cahillik, taklit, bağnazlık, kötü niyetli olmak gibi ahlakî ve sosyal, psikolojik hastalıklara karşı Kur’an’ın şifa ve rahmet olduğu kesin bir gerçektir. Bundan başka maddi hekimliğin, tedavisinde aciz kaldığı nice vücut hastalıklarına karşı da Kur’an’ın şifa bağışlayan özellikleri, yetkili kişilerin öteden beri gördükleri bir husustur. (Elmalılı Hamdi Yazır)
Burada مِنَ harf-i ceri, ba’ziyyet (kısım) değil cins manası için getirilmiştir. (Fahreddin er-Râzî)
Hastalığı gidermek, sıhhati temin edecek şeyleri tamamlamaya gayret etmekten daha önce olduğu için Cenab-ı Allah da bu ayette, önce şifadan bahsetmiş, sonra, bunun peşinden de rahmetten söz etmiştir. (Fahreddin er-Râzî)
وَلَا يَز۪يدُ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا خَسَاراً
Ayetin son cümlesi وَ ’la istînâfa atfedilmiştir. Atıf sebebi, cümleler arasında manen ve lafzen mevcut olan ittifaktır. Menfi muzari fiil cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle kasrla tekid edilmiştir. لَا ve اِلَّٓا ile oluşan kasr fiille, mef’ûl arasındadır. يَز۪يدُ maksûr/mevsuf, خَسَاراً maksûrun aleyh/sıfattır. Kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır.
شِفَٓاءٌ - رَحْمَةٌ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı, رَحْمَةٌ - خَسَاراً ve وَرَحْمَةٌ - الظَّالِم۪ينَ ve الظَّالِم۪ينَ - لِلْمُؤْمِن۪ينَۙ kelime grupları arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.
Burada da Kur'an’ın müminler için şifa olduğu ifade edilince zalimler için nasıl olup da zarar olduğu konusunda bir şüphe oluşabileceği için ayet nefy ve istisna ile kasr şeklinde devam etmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
Hakkı sevmeyenler inanmazlar da o şifa ve rahmetten faydalanamazlar ve bu şekilde zararlarını artırmaktan başka bir şey yapmazlar, kendi nefislerine zulmederler. (Elmalılı Hamdi Yazır)
O kâfirler kendi fiilleriyle kendileri hüsranı arttırdıkları halde, bunun Kur’an'a isnad edilmesi, Kur’an’ın buna sebep olması itibariyledir. Bu da Kur’an’ın şifa vesilesi olduğu gibi helak vesilesi de olmak gibi taaccüp edecek bir kitap olduğunu bildirmektedir. (Ebüssuûd)
وَاِذَٓا اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَؤُ۫ساً
İngilizce bilenler için:
Nouman Ali Khan - Insights on Surah Al Isra (Ayah 83-85)
https://www.youtube.com/watch?v=D7uPjx3Wnyc
“İnsan”dan maksat, bütün insanlar olmayıp önceki âyette “zalimler” diye tanımlanan inkârcılardır. Bunlar nimetlere mazhar olduklarında “yüz çevirip yan çizerler” yani nimetin asıl sahibi olarak Allah’ı bilip O’na şükretmezler, nankörlüklerine devam ederler; belâ ve musibete uğradıklarında da elem ve kedere boğulurlar. Halbuki Kur’an’ın şifa ve rahmet kaynağı olan eğitimine göre Allah nimetler verdiğinde insanın sözü ve eylemleriyle O’na şükretmesi, sıkıntı ve belâya uğradığında da sabredip kurtuluş için Cenâb-ı Hakk’a dua ve niyazda bulunarak yardımını istemesi gerekir, kulluğun gereği budur. Bu tutum, yalnız dinî bakımdan değil, psikolojik ve moral bakımından da önemlidir, insan fıtratının bir ihtiyacıdır.
وَاِذَٓا اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَؤُ۫ساً
وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
اِذَٓا zaman zarfı, اَنْعَمْنَا fiiline müteallıktır. اِذَا şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.
(إِذَا): Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir.
(إِذَا)’dan sonraki şart cümlesinin, fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir:
a. (إِذَا) fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.
b. (إِذَا)’nın cevap cümlesi, iki muzâri fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır. (Bkz. Meczum Muzariler, Cümle Kuruluşu, s. 114, 118)
c. Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
اَنْعَمْنَا ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
اَنْعَمْنَا sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir نَا fail olarak mahallen merfûdur. عَلَى الْاِنْسَانِ car mecruru اَنْعَمْنَا fiiline müteallıktır.
فَ karinesi olmadan gelen اَعْرَضَ cümlesi şartın cevabıdır.
اَعْرَضَ fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.
وَ atıf harfidir. نَاٰ elif üzere mukadder fetha ile mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. بِجَانِبِه۪ car mecruru نَاٰ fiiline müteallıktır.
وَ atıf harfidir. اِذَا şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. إِذَا şart harfi vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.
مَسَّهُ ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
مَسَّهُ fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir هُ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. الشَّرُّ fail olup lafzen merfûdur.
كَانَ يَؤُ۫ساً cümlesi ikinci şartın cevabıdır. كَانَ nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.
كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri هُو ’dir. يَؤُ۫ساً kelimesi كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur.
اَنْعَمْنَا fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.
İf’al babındadır. Sülâsîsi نعم ’dir.
اَعْرَضَ fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.
İf’al babındadır. Sülâsîsi عرض ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
جَانِبِه۪ kelimesi sülâsî mücerred olan جنب fiilinin ism-i failidir.
İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَاِذَٓا اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ
وَ atıftır. Cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Muzâfun ileyh olan اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ şart cümlesi, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı zamanda zaman zarfı اِذَٓا ’nın müteallakı olan cevap cümlesi اَعْرَضَ, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı üsluptaki وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ cümlesi, cevap cümlesine matuftur. Aralarında hükümde ortaklık mevcuttur.
Şart ve cevap cümlelerinden meydana gelen terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)
Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)
اَعْرَضَ - نَاٰ fiilleri arasında mürâât-ı nazîr vardır.
İnsandaki ال takısı cins içindir. (Âşûr)
وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ ifadesi, bir şeyden ya da kişiden kararlılıkla yüz çevirmek demektir. Bir şeyden nefret etmek/hoşlanmamak, ondan yüzünü/yönünü çevirmektir. وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ۚ ifadesi, omuz silkerek bir şeye sırtını dönmek demektir. Kişi bu hareketiyle böbürlenmeyi amaçlar, zira bu hareket, böbürlenenlerin yaptıklarındandır. (Keşşâf II. 645, Kur'an’daki Deyimler ve Zemahşeri’nin Keşşâf’ı)
وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَؤُ۫ساً
Ayetteki ikinci şart cümlesi öncekine matuftur. Atıf sebebi, cümleler arasında manen ve lafzen mevcut olan ittifaktır. Muzâfun ileyh olan مَسَّهُ الشَّرُّ şart cümlesi, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Aynı zamanda zaman zarfı اِذَٓا’nın müteallakı olan cevap cümlesi كَانَ يَؤُ۫ساً, nakıs fiil كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesidir.
Şart ve cevap cümlelerinden meydana gelen terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)
Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)
مَسَّ fiilinin الشَّرُّ ’ya isnadı mecaz-ı aklîdir.
اَنْعَمْنَا - الشَّرُّ kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatları vardır.
اِذَٓا اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ [İnsana lütfettiğimiz zaman] - اِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ (Ona kötülük dokunduğu zaman) ifadelerinde Allah’a karşı edepli olmayı öğretmek için hayır Allah’a, kötülük başkasına isnad edilmiştir. (Safvetu’t Tefasir)قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ۜ فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلاً۟
Şekele شكل : Biçim ve şekil benzerliğine مُشاكَلَة denirken cinsiyetteki benzerlik نِدٌّ , keyfiyet/nitelik benzerliği ise شَبَه olarak adlandırılır. أشْكَلَة insanı bağlayan ihtiyaçtır ve istiare yoluyla bir işin müşkil olması hakkında da kullanılır. (Müfredat)
Kuran’ı Kerim’de iki farklı isim olarak sadece 2 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri şekil, eşkal, müşkül, müşkilat, işkil, teşkil, teşkilat, teşekkül ve müteşekkildir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)
قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ۜ
Fiil cümlesidir. قُلْ sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir olup takdiri أنت’dir.
Mekulü’l-kavli كُلٌّ يَعْمَلُ ’dur. قُلْ fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.
كُلٌّ mübteda olup lafzen merfûdur.
يَعْمَلُ fiili, haber olarak mahallen merfûdur. يَعْمَلُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.
عَلٰى شَاكِلَتِه۪ car mecruru يَعْمَلُ filine müteallıktır. Muttasıl zamir ه۪ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلاً۟
فَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
رَبُّكُمْ mübteda olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir كُمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. اَعْلَمُ haber olup lafzen merfûdur.
مَنْ müşterek ism-i mevsûl, بِ harf-i ceriyle birlikte اَعْلَمُ ’ye mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası هُوَ اَهْدٰى ’dır. Îrabdan mahalli yoktur.
Munfasıl zamir هُوَ mübteda olarak mahallen merfûdur. اَهْدٰى haber olup elif üzere mukadder damme ile merfûdur.
سَب۪يلاً temyiz olup fetha ile mansubdur.
Temyiz; kendisinden önce geçen müphem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani; çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur.
Temyiz ikiye ayrılır:
1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.
2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez.
(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ۜ فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلاً۟
İstînâfiyye olan ayet, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. قُلْ fiilinin mekulü’l-kavli, sübut ifade eden isim cümlesi كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ۜ, faide-i haber ibtidaî kelamdır.
كُلٌّ mübteda, muzari fiil cümlesi olan يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ۜ haberdir. Müsnedin muzari fiil sıygasıyla gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt, tecessüm ve istimrar ifade etmiştir.
Muzari fiilin tecessüm özelliği sayesinde muhayyile harekete geçer ve konuyu anlamak kolaylaşır.
Nekre gelen كُلٌّ, umum ifade edilmiştir. Muzâf olarak tevil edilir. Tenvin, muzâfun ileyhten ivazdır. Yani كلّ امرئ (her kişi) demektir.
Ayette, mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
Ayetin ikinci cümlesi olan فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلاً۟, mekulü’l-kavle ف atıf harfiyle atfedilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Müsnedün ileyh, veciz ifade kastına binaen izafetle marife olmuştur. رَبُّكُمْ izafetinde, muzâfun ileyh olan كُمْ zamiri sebebiyle muhataplar şeref kazanmıştır.
İsm-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade eden اَعْلَمُ, müsneddir.
Müşterek ismi mevsûl مَنْ, mecrur mahalde harf-i cerle birlikte اَعْلَمُ ’ya müteallıktır. Sılası olan هُوَ اَهْدٰى sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.
İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
سَب۪يلاً۟, temyizdir.
يَعْمَلُ - اَعْلَمُ kelimeleri arasında iştikak cinası vardır.
اَهْدٰى - سَب۪يلاً۟ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.
Bütün insanların kastedildiği كُمْ zamirinin Rabb ismine izafeti, hak yolunda olsun olmasın bütün insanların, korunup gözetildiğini, ihtiyaçlarının giderildiğini, maişetlerinin karşılandığını işaret ediyor olabilir.
شاكلة الانسان ifadesinde istiare vardır. Çünkü burada شاكلة ile kastedilmeye en uygun olan anlam, -Allahu a’lem- “insanın ahlâkıyla uyuşan, tabiatına uygun düşen yol” dur ki bu, tali yol demek olan شاكلة ’den türetilmiştir. Bunun çoğulu olan شواكل, ana yoldan doğan tali yollar demektir. Burada sanki dünya ana yola benzetilmiş, oradaki insanların âdetleri, yaratılıştan getirdikleri tabiatları, hepsinin kendisine dönüp çıktığı o ana yoldan ayrılmış tali yollara benzetilmiş oluyor. (Şerîf er-Radî, Kur'an Mecazları)
كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ ifadesi kişinin, hidayet ve dalalet hususundaki durumunu belirleyen kendine has yol ve yöntemi demektir. Bu ifade طريك ذو شواكل (tali yollara ayrılan yol) (meseline) dayanır. (Keşşâf II. 645, Kur'an’daki Deyimler ve Zemahşerî’nin Keşşâf’ı)
شَاكِلَتِه۪ kelimesi tabiat, âdet, din, ahlak, niyet, mizaç ve yaratılış, birbirine benzeyen yollar gibi değişik fakat birbirine yakın manalarla tefsir edilmiş ise de en kapsamlı manası sonuncusudur. Yani herkes kendi durum ve mizacına uygun olan yolda hareket eder. Başka bir ifade ile özel hislerine göre iş yapar. (Elmalılı Hamdi Yazır)
وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الرُّوحِۜ قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي وَمَٓا اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلاً
وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الرُّوحِۜ
Fiil cümlesidir. وَ istînâfiyyedir. يَسْـَٔلُونَكَ fiili نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Muttasıl zamir كَ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
عَنِ الرُّوحِ car mecruru يَسْـَٔلُونَكَ fiiline müteallıktır.
قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي وَمَٓا اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلاً
Fiil cümlesidir. قُلْ sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir olup takdiri أنت’dir. Mekulü’l-kavli الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي ’dir. قُلِ fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. الرُّوحُ mübteda olup lafzen merfûdur.
مِنْ اَمْرِ car mecruru mahzuf habere müteallıktır. رَبّ۪ي muzâfun ileyh olup mukadder kesra ile mecrurdur. Mütekellim zamiri ی muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
وَ istînâfiyyedir. ما nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. اُو۫ت۪يتُمْ sükun üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Muttasıl zamir تُمْ naib-i fail olarak mahallen merfûdur.
مِنَ الْعِلْمِ car mecruru اُو۫ت۪يتُمْ fiiline müteallıktır.
اِلَّا hasr edatıdır. قَل۪يلاً mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.
اُو۫ت۪يتُمْ fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.
İf’al babındadır. Sülâsîsi أتي ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الرُّوحِۜ
وَ istînâfiyyedir. Ayette mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
Ayetin ilk cümlesi müspet muzari fiil sıygasında, lâzım-ı faide-i haber, ibtidaî kelamdır.
Cümle muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.
قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي
Beyani istinaf olarak fasılla gelen cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.
Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. قُلْ fiilinin mekulü’l-kavli, الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي şeklinde sübut ifade eden isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Car mecrur olan مِنْ اَمْرِ رَبّ۪ي, mahzuf habere müteallıktır. Haberin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.
اَمْرِ رَبّ۪ي izafetinde Rabb ismine muzâfun ileyh olan mütekellim zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber, yine Rabb ismine muzâf olması sebebiyle اَمْرِ, şan ve şeref kazanmıştır.
Tefsircilerin bir çoğu مِنْ ’in beyaniye veya bazısı, bir kısmı manasına teb'iziye, emrin (işin) Rabbe izafetinin (Rabb ile tamlama halinde bulunması) de bilginin tahsis edilmesi manasına olmak üzere şöyle tefsir etmişlerdir: “Ruh, ancak Rabbimin bileceği iştendir, ruhun hakikatı öyle şeylerdendir ki onunla ilgili bilgiyi Allah Teâlâ kendine tahsis etmiştir.” (Elmalılı Hamdi Yazır)
وَمَٓا اُو۫ت۪يتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَل۪يلاً
وَ istînâfiyye, مَٓا nafiyedir. Menfi mazi fiil sıygasındaki son cümle, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle ما nefy harfi ve إلا hasr edatıyla oluşan kasr üslubu ile tekid edilmiştir. Kasr; fiille mef’ûl arasında, kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır.
Kasr sayesinde, ruh hakkında az bir bilgi dışında hiç bir bilginin verilmediği vurgulu olarak ifade edilmiştir.
سأل fiili عَنِ harf-i ceriyle kullanıldığında sormak manasına gelir. Tazmindir.
الرُّوحُ kelimesinin ayette tekrarının sebebi, konunun ruh olması hasebiyle dikkatlere sunup önemine işaret etmek olabilir. Bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
Bu ayette de müsnedün ileyh olan الرُّوحِۜ kelimesinin zikri; cümlenin manasını nefiste yerleştirir, rükunlarını kalpte toplar. İlaveten cümlede musiki açıdan bir ahenk oluşturur ki; hazf edildiğinde bu ahengin kaybolduğu görülür. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّـذ۪ٓي اَوْحَيْنَٓا اِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلاًۙ
وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّـذ۪ٓي اَوْحَيْنَٓا اِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلاًۙ
وَ istînâfiyyedir. Atıf olması da caizdir. لَ harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. إِنْ şart harfi iki muzari fiili cezm eder.
Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa “اِنْ ” kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
شِئْنَا sükun üzere mebni mazi fiilidir. Muttasıl zamir نَا fail olup mahallen merfûdur.
لَ harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.
نَذْهَبَنَّ fetha üzere mebni muzari fiildir. Fiilin sonundaki ن, tekid ifade eden nûn-u sakiledir. Faili müstetir olup takdiri نحن ’dur.
الَّـذ۪ٓي müfred has ism-i mevsûl, بِ harfi ceriyle birlikte نَذْهَبَنَّ fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası اَوْحَيْنَٓا ’dır. Îrabdan mahalli yoktur.
اَوْحَيْنَٓا sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir نَٓا fail olarak mahallen merfûdur.
اِلَيْكَ car mecruru اَوْحَيْنَٓا fiiline müteallıktır.
ثُمَّ tertip ve terahi ifade eden atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hem sıra olduğunu hem de fiillerin meydana gelişi arasında uzun bir sürenin bulunduğunu gösterir. Süre bakımından فَ harfinin zıttıdır. ثُمَّ ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
لَا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَجِدُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir.
لَكَ car mecruru mahzuf ikinci mef’ûlun bihe müteallıktır. بِه۪ car mecruru mahzuf ikinci mef’ûle müteallıktır.
عَلَيْنَا car mecruru وَك۪يلاً ’e müteallıktır. وَك۪يلاً mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.
اَوْحَيْنَٓا fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.
İf’al babındadır. Sülâsîsi وحى ’dir.
İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.
وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّـذ۪ٓي اَوْحَيْنَٓا اِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلاًۙ
وَ, atıf veya istiînâfiyyedir. Mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.
Kasem üslubunda gayrı talebî inşâ cümlesidir. لَ, mahzuf kasem fiiline işaret eden lam-ı muvattie, إنْ şart harfidir. Şart cümlesi olan شِئْنَا, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.
لَنَذْهَبَنَّ بِالَّـذ۪ٓي اَوْحَيْنَٓا اِلَيْكَ, kasemin cevabıdır. Cümleye dahil olan لَ, kasemin cevabının başına gelen harftir. Tekid ifade eder. Cevap cümlesi sebat, temekkün ve istikrar ifade eden müspet mazi fiil cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.
Şart cümlesinin cevabı, kasemin cevabının delaletiyle hazf edilmiştir. Mahzuf cevapla birlikte cümle, şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır.
Kasem fiilinin ve şartın cevabının hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.
Ayette fiillerin azamet zamirine isnadı tazim ifade eder.
لَنَذْهَبَنَّ fiilinin sonundaki نَّ tekid anlamı veren nun-u sakiledir.
ذْهَبَ gitti, ذْهَبَ بِ giderdi manasındadır. Fiillerin harf-i cerle farklı anlam kazanması tazmin sanatıdır.
Birinci lâm kaseme hazırlık lâmıdır, لَنَذْهَبَنَّ de onun cevabıdır, şartın cezası yerine geçmiştir. (Beyzâvî)
ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِه۪ عَلَيْنَا وَك۪يلاًۙ cümlesi, ثُمَّ ile makabline atfedilmiştir. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Mef’ûl olan وَك۪يلاًۙ ’deki tenvin, nev ve kıllet ifade eder. Nefy siyakında nekre umuma işaret eder.
عَلَيْنَا, müteallakı olan وَك۪يلاًۙ ’e, ihtimam için takdim edilmiştir.
Son cümle ufak değişikliklerle 75. ayette de geçmiştir. İki cümle arasında tekrir, ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekid edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri Ahkaf Suresi 28)
Böyle tekrarlanan kelimeler, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri, Fussilet Suresi 44, s. 189) Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.
ثُمَّ rütbeten tertip içindir. Çünkü alınan şeyi geri alma hırsı nefiste o şeyin olmamasından daha kuvvetlidir. Dolayısıyla tenbih için bunun zikri, şükür ve gururdan sakındırmaktan daha önce gelir. (Âşûr)
Yıllar içerisinde, devamlı yaptığımız ve özel olarak keyif al(a)madığımız bazı işler otomatikleşir yani süreç, düşünülmeden yapılmaya başlanır. Böylece yaptıklarımız sıradanlaşır ve işe verdiğimiz değerle, gösterdiğimiz özenden parçalar kaybolur. Böyle bir tehlikeye düşmemek için ise sıradanlıktan kaçınmak gereklidir.
Sıradanlığa alışmak, insanın işinde gelişme potansiyelini kısıtlar. Basit bir misal; neredeyse her evde yemek pişer ama yeni denenen yemekleri bulanlar, yemek yapmayı sevenlerdir. Dolayısı ile yaptıkları işi güzelleştirmek ya da daha keyifli hale getirmek için yenilikleri denemekten çekinmeyen insanlardır. Sıradanlıktan sıyrılan ve değer vererek yaptığı işinin sırrına ulaşanlardır.
Bu hayatımızın her alanı için düşünülebilir. Eve giderken kullandığımız yollar, insanlarla karşılaşınca sormak için sorulan sorular, okuduğumuz kitaplar ve sanat gibi daha bir sürü şey için düşünülebilir. Ve yaptığımız ibadetler ki özellikle namaz.
Sıradanlığın tehlikelerinden biri; yaptığımız işin kalitesinin bir yerde sabit kalması ama zaman içerisinde çaktırmadan da düşmesidir. Çünkü sıradanlaşan iş, kişinin gözünde; yapılmaya başlandığı andan itibaren bitmesi beklenen bir mesele haline gelendir.
Eve, gittiğin yoldaki değişikliklerin farkına varmadan, bir bakarsın ki gelmişsin. Aynı soruları sorduğun insanların cevaplarını dinlemediğini ve bu yüzden de hatırlamadığını farkedersin. Kitabını okurken, sayfanın sonuna ne ara geldim acaba diye düşünürsün. Ve Allah affetsin; namazın kaçıncı rekatındaydım, hangi sureyi okumuştum ya da sureyi ne ara okumuşum gibi cümleler kurarsın.
Otomatikleşmişlikten kurtulmanın en önemli yollarından biri; o işle ilgili her şeyi tam bilmediğini, bilsen de unutabileceğini yani hala keşfedilecek noktaların varlığını ve kendini geliştirmekle beraber işini güzelleştirme imkanının oluşunu düşünmendir.
İyi bildiğimizi düşündüğümüz konuları dahi açıp okumalı, araştırmalı ve tekrarlamalı. Yaparken yaptıklarımızı düşünerek ve değerlendirerek yapmaya çalışmalı. Bu hem insan beynini aktif tutar, hem de yaptığımızdan ve öğrendiğimiz bilgilerden keyif almamızı sağlar. Bu yüzdendir ki alimler, her sene ilmihal okunmasını tavsiye etmiş ki; yanlışlarının farkına vararak kendine çekidüzen veresin, unuttuğun bilgileri tazeleyesin ve ibadetine şevkle sarılasın.
Rabbim; zihnimi aç ve ilmimi arttır. Senin yolunda ilerlememe, Sana daha da yaklaşmama vesile olacak ilimleri öğrenmemi ve kendimi o konularda geliştirmemi nasip et.
Rabbim; namazımı daim kıl ve güzelleştir. Kıymetini bilerek, bereketinden faydalanarak, lezzetini alarak ve şükrünü ederek kılanlardan olmamı nasip et.
Rabbim; karşıma bana ilim katacakları çıkart. Yaşadığı her anın değerini bilenlerden ve rızana uygun değerlendirenlerden olmamı nasip et.
Rabbim; hayırlı işlere niyet almamı ve başladığım işleri, süreçlerinin de tadını çıkararak, hayırla tamamlayanlardan olmamı nasip et. Bir günümün, bir günüme eşit geçmesinden Senin rahmetine sığınırım.
Amin.
***
Peygamber Efendimiz (sa)’in hayatını iyi öğrenmek gerekir. Ancak o zaman onun hayatından nice ibretler alınabilir. Böylelikle zihin dünyamızın algısında değişimler meydana gelir yani kendi hayatımızın içindeki zorluklardaki kolaylıklar, yanlışlardaki tehlikeler ve hakikatteki huzur sebepleri açığa çıkar. Zira, hz. Muhammed (sa)’in Allah’ın elçisi olarak seçilmesinde ve inanmayanların bile dikkatini çekecek bir ahlak ile farklı bir hayat yaşamasında nice gizli ve açık hikmetler vardır.
Peygamber Efendimiz (sa) ömründe yaşadıkları ile bir şekilde herkesin kalbine dokunur. Kimi gariplere dost ve umut olur; kimisine sonsuz ahiretin önemini ve dünyanın imtihan yeri oluşunu hatırlatır; ahlakı ve hayatı ile rahmet ve örnektir.
Misal; müşriklerin, Rasulullah (sa)’i yurdundan çıkardıktan sonra ne kadar daha o topraklarda yaşadıkları üzerinde düşünüldüğü zaman farklı ibret kapıları açılır. Zalimlerin hepsi gelmiş geçmiştir ve çoğunun tuzakları unutulmuştur. Bu da insana dünyanın ve acılarının geçiciliğini hatırlatır. Zayıflığını unutmak ve üstünlüğünü korumak için ölümsüzcesine yaşayanların çabasındaki boşluk görülür. Dünyalıkların önemsizliği daha iyi idrak edilir ve doğru davalar uğruna mücadele vermenin önemi anlaşılır.
Ey Allahım! Bizim sahibimiz Sensin. Yaşadığımız her anda, bunu hatırlayarak yaşayanlardan; doğru işler için çabalayanlardan ve doğru isteklerin peşinden gidenlerden eyle. Geçici zorluklara fazla üzülmekten, güzelliklere ise fazla sevinmekten; kısacası dünyalık meselelere fazla kafa ve kalp yormaktan muhafaza buyur. Bizi, Rasulullah (sa)’i tanıyanlardan, sevenlerden ve cennetinde ona komşu olacaklardan eyle. Bizi, Kur’an-ı Kerim’e ve sünnete sıkıca sarılanlardan eyle.
Amin.
Zeynep Poyraz: @zeynokoloji
