اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ 

İsim cümlesidir. اِنَّـمَٓا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir. 

الْمُؤْمِنُونَ  mübteda olup ref alameti  و ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  بِاللّٰهِ  car mecruru  اٰمَنُوا  fiiline mütealliktir. رَسُولِه۪  atıf harfi  وَ ’la  بِاللّٰهِ ’ye matuftur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اِنَّـمَٓا , kâffe (durduran, engelleyen anlamında ismi faildir) ve mekfûfe’dir.Usul ve beyan alimlerinin Cumhuruna göre kâffe olan  مَٓا  harfi, اِنَّ  ile birlikte nafiye olur ve bu da hasr için kullanılma sebebidir. Çünkü  اِنَّ  ispat,  مَٓا  nefiy içindir. Bu ikisinin tek bir şey için kullanılması caiz değildir, çünkü aralarında tenakuz vardır. https://www.arapcadilbilgisi.com/

Cumhura göre  إنما  hasr ifade eder ve maksûrun aleyh cümlenin sonunda bulunur. https:// islamansiklopedisi.org

اٰمَنُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.  

مُؤْمِنُونَ ; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)      

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلٰٓى اَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتّٰى يَسْتَأْذِنُوهُۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Mübteda ve haberden müteşekkil cümle faide-i haber inkârî kelamdır.  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiştir. Mübteda ve haber arasındaki kasr, izafî ve ifraddır. (Âşûr)

الْمُؤْمِنُونَ  mevsuf/maksûr,  الَّذ۪ينَ  sıfat/maksûrun aleyhtir. Kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır.

اِنَّمَا  ile yapılan kasrlarda muhatap konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur.

اِنَّمَا  edatı; siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak müspet siyakında gelir.

Cübbâi şöyle der: “Bu, o müminlerin, Hz. Peygamberden (s.a.) izin istemelerinin, imanlarından olduğuna delalet eder. Eğer böyle olmasaydı ve onlar da izin istemeselerdi, o zaman onların imanlarının kâmil olması caiz olurdu. Ki bu da Allah'ın her farzının yerine getirilmesinin ve haramlarından kaçınmanın, imandan olduğuna delalet eder.” Buna şu şekilde cevap veririz: “Bu, اِنَّمَا  kelimesinin hasr ifade etmesine binaen böyledir. Bir de münafıklar izin istemeyi, o işi hafife aldıklarından dolayı terk etmişlerdi. Bunun ise küfür olduğunda bir münakaşa yoktur.” (Fahreddin er-Râzî)

المُؤْمِنُونَ  kelimesinin harfi tarifli gelmesi cins veya ahd içindir. Yani mümin cinsi veya bu vasıfla tanınan kimseler; Allah'a ve Resulü'ne inanır ve O'ndan izin istemedikçe yanından ayrılıp gitmezler. (Âşûr)

Müsnedin ism-i mevsûlle marife olması, müminleri, tazim, teşvik ve sonradan gelecek açıklamanın önemini vurgulamak amacıyladır.

İsm-i mevsûlün sılası olan  اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Öncesine matuf olan  وَاِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلٰٓى اَمْرٍ جَامِعٍ  şeklindeki şart cümlesinin haber manalı olması, haber cümlesine atfını mümkün kılmıştır. Müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumundaki cümle, كَانُوا ’nin dahil olduğu isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede icâz-ı hazif ve takdim-tehir sanatı vardır.  مَعَهُٓ , nakıs fiil  كَانُوا ’nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir. عَلٰٓى اَمْرٍ, mahzuf hale mütealliktir.  جَامِعٍ  kelimesi, اَمْرٍ  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır. اَمْرٍ ’deki tenvin nev ve tazim ifade eder.

ف  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  لَمْ يَذْهَبُوا حَتّٰى يَسْتَأْذِنُوهُۜ, menfi muzari fiil sıygasında lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Gaye bildiren harf-i cer  حَتّٰى ’nın gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  يَسْتَأْذِنُوهُ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde olup başındaki  حَتّٰى  ile birlikte  يَذْهَبُوا  fiiline mütealliktir. 

يُؤْمِنُونَ  -  اٰمَنُوا  -  مُؤْمِنُونَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

 اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ۚ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  اِنَّ  ile tekid edilen cümle, faide-i haber inkârî kelamdır. İsim cümlesi formunda geldiği için sübut ve istimrar ifade eder.

İsm-i mevsûl  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  اِنَّ ’nin isminin ism-i mevsûlle gelmesi, habere dikkat çekmek ve bahsi geçenleri tazim içindir.

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَأْذِنُونَك… cümlesi sonuna kadar  اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ… cümlesini tekid eder. (Âşûr)

Has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يَسْتَأْذِنُونَكَ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, tecessüm ve teceddüt ifade eder.

اِنَّ ’nin haberi olan  اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber talebî kelamdır. Müsnedin  الَّذ۪ينَ  şeklinde gelmesi hükmü tekid eder.

Haber konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan …يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyh işaret ismiyle marife olmuştur. İşaret ismi, işaret edilen kelimeyi kâmil bir şekilde tarif edip ortaya çıkarır. Öyle ki kendisinden bahsedilen şey çok net olarak ortaya çıkar. Ayrıca bahsedilen şeyin açıklanmasının çok önemli olduğuna delalet eder ve muhatabın muhayyilesinde canlanmasını sağlar. Bütün bunlara ilaveten burada o kişileri tazim ifade eder.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Veciz anlatım kastıyla gelen  رَسُولِه۪ۚ  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  رَسُولِ  şan ve şeref kazanmıştır.

الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ۚ  ibaresi, ayetin başlangıcıyla fiilin zamanı hariç aynıdır. Bu; konunun önemini vurgulamak, muhatabın zihnine iyice yerleştirmek amacına binaen yapılmış ıtnâbdır. Bu iki ibare arasında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

İzin isteyenlerin iman etmiş kimseler olduğunu bildiren cümlenin mefhumu muhalifinden, izin almadan gidenlerin bu vasfa sahip olmadıklarını anlıyoruz.

  فَاِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَۜ 

فَ  atıf harfidir. Şart cümlesi olan  اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ, müstakbel şart manalı zaman zarfı  إِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumundadır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder.  (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

فَ  karinesiyle gelen cevap  فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda, talebî inşâî isnaddır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ, harf-i cer  لِ  ile birlikte  أْذَنْ  fiiline mütealliktir. Sılası olan  شِئْتَ مِنْهُمْ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üslupta gelen  وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَ  cümlesi de …فَأْذَنْ  cümlesine matuftur. Cümlelerin atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Aralarında inşâî olmak bakımından da mutabakat mevcuttur.

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır. Tekrarlanmasında ise reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

يَسْتَأْذِنُوهُۜ  -  اسْتَأْذَنُ  -  يَسْتَأْذِنُونَ  -  فَأْذَنْ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ۚ  -  اسْتَأْذَنُوكَ  kelimeleri arasında gaibden muhataba geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır. 

Hz. Peygamber için izin verse dahi onların izin istememesi gerektiğine dikkat çekmek için  وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّٰهَۜ  [kendileri için Allah'tan mağfiret iste] buyrulmuştur. Çünkü istiğfar, bir günahın südur ettiğine delalet eder ve bu ifade genelde bazı ruhsatlar hakkında kullanılır. (Fahreddin er-Râzî)

“Gitmek için senden izin isteyenler var ya, işte onlar gerçekten Allah'a ve Resulü'ne iman edenlerdir.” denilmiştir. Böylece birinci cümlede, kâmil iman sahiplerinin, ancak iman ile izin istemeyi bir araya getirenler olduğuna hükmedildiği gibi bu cümle ile de izin isteyenlerin, ancak Allah'a ve Resulü'ne iman edenler olduğuna hükmedilmiştir. (Ebüssuûd)

 اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ

Ta’lil hükmündeki cümlenin fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnayı ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan lafza-i celâlle marife olması tazim, teberrük ve telezzüz içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde cümlede lafza-i celâlin zikri tecrîd sanatıdır.

Allah lafzı ayette üç kez zikredilmiştir. Hiç şüphesiz bu; verilen haberin önemini ve kesinliğini ifade eder.

غَفُورٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin birinci,  رَح۪يمٌ  ikinci haberidir.

Allah’ın  غَفُورٌ  ve  رَح۪يمٌ  sıfatlarının tenvinli gelişi, bu sıfatların Allah Teâlâ’da varlık derecesinin tasavvur edilemez olduğuna işaret eder. Haber olan iki vasfın aralarında و  olmaması Allah Teâlâ’da ikisinin birden mevcudiyetini gösterir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

غَفُورٌ - رَح۪يمٌ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. Bu iki kelimenin ayetin anlamıyla olan mükemmel uyumu teşâbüh-i etrâf sanatıdır.

Bu son cümle Kur'an’da ufak değişikliklerle tekrarlanmıştır. Böyle tekrarlanan ifadeler, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm  Sureleri Belâğî Tefsiri, Fussilet  Suresi 44, s. 189) Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitlensin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.

غَفُورٌ  -  رَح۪يمٌ  kelimeleri ziyadelik ifade eder.  فعول  ve  فعيل  vezinleri ziyadelik ifade eden kalıplardandır. Bunların hepsi bu sıfatların ziyadeliğini ifade eder. (Sâbûnî, Safvetu’t Tefasir)  

“Muhakkak ki Allah çok merhametli ve affedicidir.” ifadesi lâzım, “onları da affedecek ve cennetine koyacaktır” manası melzûmdur. Lâzım-melzûm alakasıyla mecaz-ı mürseldir.

وَاسْتَغْفِرْ  -  غَفُورٌ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Ayetin fasılası, mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.

لَا تَجْعَلُوا دُعَٓاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَٓاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاًۜ 

Fiil cümlesidir. لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَجْعَلُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Değiştirme anlamında kalp fiilidir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

دُعَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  الرَّسُولِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. بَيْنَكُمْ  zaman zarfı  دُعَٓاءَ الرَّسُولِ ’un mahzuf haline mütealliktir. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

كَدُعَٓاءِ  car mecruru mahzuf ikinci mef’ûlun bihe mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. بَعْضِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. بَعْضاً  masdar olan  دُعَٓاءَ ’nin mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur.

Değiştirme manasına gelen  جَعَلَ  kelimesi 3 şekilde gelir: 1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek. 2. Bir halden başka bir hale geçmek  3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Masdar; bir iş, bir oluş, bir durum bildiren ve zamanla ilgili olmayan kelimelerdir. Masdarlar fiil gibi zamanla ilgileri olmadığından isimdirler.

Masdarın fiil gibi amel şartları şunlardır: 1.Tenvinli olmalıdır. 2. Harfi tarifli (ال) olmalıdır. 3. Masdarın failine muzâf olmalıdır. 4. Masdarın mef'ûlüne muzâf olmalıdır. Şartlardan birinin bulunması amel etmesi için yeterlidir. Bu amel şartlarından birini taşıyan masdar kendisinden sonra fail veya mef'ûl alabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذاًۚ

Fiil cümlesidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. يَعْلَمُ  damme ile merfû muzari fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâl fail olup damme ile merfûdur. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَتَسَلَّلُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَتَسَلَّلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

مِنْكُمْ  car mecruru  يَتَسَلَّلُونَ  failinin mahzuf haline mütealliktir. Takdiri,  من جماعتكم (Sizin cemaatinizden) şeklindedir.  لِوَاذاً  hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “Nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). Ayette müfred şeklindedir.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يَتَسَلَّلُونَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil تَفَعَّلَ  babındadır. Sülâsîsi  سلل ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

فَلْيَحْذَرِ الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ اَوْ يُص۪يبَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri,  إن يعلم الله أفعالكم (Allah sizin fiillerinizi bilirse) şeklindedir.

لْ  emir lâmıdır. يَحْذَرِ  sükun üzere mebni meczum muzari fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  يُخَالِفُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يُخَالِفُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

عَنْ اَمْرِه۪ٓ  car mecruru  يُخَالِفُونَ  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  ه۪ٓ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. اَنْ  ve masdar-ı müevvel amili  لْيَحْذَرِ ’in mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.   

اَنْ  muzariyi nasb ederek manasını masdara çeviren harftir.

تُص۪يبَ  fetha ile mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  فِتْنَةٌ  fail olup damme ile merfûdur. 

اَوْ  atıf harfi tahyir / tercih ifade eder. يُص۪يبَهُمْ  atıf harfi  اَوْ ile  تُص۪يبَهُمْ ’e matuftur. 

يُص۪يبَ  fetha ile mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. عَذَابٌ  fail olup damme ile merfûdur. اَل۪يمٌ  kelimesi  عَذَابٌ ’ün sıfatı olup damme ile merfûdur.

Fiil-i muzarinin başına  اَنْ  harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdar-ı müevvel cümlesi)” denmektedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْ ; Türkçedeki karşılığı “veya, yahut, yoksa” olan bu edat, iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Varlıkları niteleyen kelimelere “sıfat” denir. Arapça’da sıfatın asıl adı “na’t” (النَّعَت) dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut” (المَنْعُوتُ) denir. Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya “sıfat tamlaması” denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir.Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsufuna dört açıdan uyar: Cinsiyet, Adet, Marifelik - nekirelik, İrab.

Sıfat iki kısma ayrılır:1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata “hakiki sıfat”, dolaylı olarak niteleyen sıfata da “sebebi sıfat” denir.

1- Hakiki sıfat ; 1. Müfred olan sıfatlar  2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1- Müfred olan sıfatlar : Müfred olan sıfatlar genellikle ismi fail, ismi meful, mübalağalı ismi fail, sıfatı müşebbehe, ismi tafdil, masdar, ismi mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2- Cümle olan sıfatlar: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibhi cümle olan sıfatlar. 

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibhi cümle hal olur. Ayette müfred şeklindedir.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) يُخَالِفُونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil mufâale babındandır. Sülâsîsi خلف ’dir. 

Mufâale babı fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar. Müşareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir. (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تُص۪يبَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  صوب ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak), mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. 

اَل۪يمٌ ; sıfat-ı müşebbehe kalıbıdır. “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا تَجْعَلُوا دُعَٓاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَٓاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضاًۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh Usulü, s. 558-559)

Cümle, Nur Suresi 62. ayetteki  إنَّما المُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ ورَسُولِهِ  cümlesi ile bu ayetteki  قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكم لِواذًا  cümlesi arasında itiraziyyedir. (Âşûr)

كَ , misli manasında  دُعَٓاءِ ’ye muzâf olmuştur. Veya teşbih harfi  كَ  harfi-cer,  كَدُعَٓاءِ  car mecrur olarak, mahzuf ikinci mef’ûle mütealliktir.

بَعْضاً  kelimesi, masdar vezninde gelen  دُعَٓاءَ ’nin mef’ûludür.

دُعَٓاءَ ’nin  الرَّسُول ’e muzâf olması masdarın failine muzâf olması gibidir. Masdarın mef’ûlune izafeti gibi de olabilir. Fail çoğul muhatap zamiri olarak takdir edilir. Takdir şöyledir:  لا تَجْعَلُوا دُعاءَكُمُ الرَّسُولَ (Resulü çağırmanızı … gibi yapmayın.) Mana: onları nehyetmektir. (Âşûr)

بَعْضِ  -  دُعَٓاءَ  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l- acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

لَا تَجْعَلُوا  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

 قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذاًۚ

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. 

قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكم لِواذًا  cümlesi,  إنَّما المُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ ورَسُولِهِ  şeklindeki Nur Suresi 62. ayetin nüzul sebebindeki kişileri tehdit olarak gelmiş bir istînâftır. (Âşûr)

قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكم لِواذًا  cümlesi  لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمُ  sözündeki Allah’ın yasakladığı şeylerden caymaya karşı bir uyarıdır. (Âşûr)

Tahkik harfi  قَدْ ’la tekid edilmiş ayet müspet muzari fiil cümlesi lâzım-ı faide-i haber talebî kelamdır. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde cümlede lafza-i celâlin zikri tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması, tehdit ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Mef’ûl konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil cümlede teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

Bahsi geçen kişilerin ism-i mevsûlle ifade edilmeleri, o kişilerin bilinen şahıslar olduğunu belirtmesi yanında sonraki habere dikkat çekmek içindir. 

لِوَاذاً , haldir. Hal, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır.

قَدْ  harfi sadece fiilin başına gelen bir tekid harfidir. Nahivciler bu harfin dört şekli olduğunu söylerler: Kesinlik ve yakınlık ifadesi için mazi fiilin başına gelir. Muzari fiilin başına geldiği zaman ise bazen azlık bazen de çokluğa delalet eder. Ancak belâgat alimlerinin sözlerinden anladığımıza göre fiilin gerçekleştiği anlatılmak isteniyorsa  قَدْ  harfi, başına geldiği fiil için ister mazi ister muzari olsun tekid ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi, Âşûr, Enam Suresi 33)

Allah Teâlâ Peygamberimizin (s.a.) meclisinden sıvışıp kaçmak isteyen münafıkları bildiğini, tekid ederek bildirmiştir. Bu ayet lâzım-ı fâide-i haber olarak gelmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَتَسَلَّلُونَ  cemaatten yavaş yavaş ayrılanlar demektir.  تَدَرَّجَ  ve  تَدَخَّلَ  de bunun gibidir. (Saklanarak) çıkıncaya kadar başkasının arkasına geçerek demektir. Ya da izin verilene katılıp onunla beraber gideni, sanki ona tabi imiş gibi hareket edeni. لِوَاذاًۚ , hal olarak mansubdur, feth ile  لَوَازًا  de okunmuştur. (Beyzâvî) 

“Allah, içinizden izin alarak çıkanları siper edinerek sıvışıp gidenleri elbette biliyor.” cümlesi, Peygamberin, bundan önce zikredilen hususlara ilişkin emrine muhalefet edenler için bir tehdittir. (Ebüssuûd)

Allah Teâlâ, içinde bulundukları ikiyüzlülüğü ve din karşıtlığını kesinlikle bildiğini vurgulamak için fiilin başına  قَدْ  edatı getirmiştir. Kesin bilginin varacağı yer tehdidi de kesinleştirmektir. Çünkü  قَدْ  edatı muzari fiilin başına geldiğinde  رُبَّمَا  (çoğu kez) anlamına gelir. (Keşşâf ve Âşûr) 

يَتَسَلَّلُونَ  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

 فَلْيَحْذَرِ الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ اَوْ يُص۪يبَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

فَ , takdiri  إن يعلم الله أفعالكم  (Allah sizin fiillerinizi bilirse) olan mahzuf şartın cevabının başına gelmiş rabıta harfidir.

Bu kelam, makabline terettüp etmektedir. Zira Allah'ın onların mezkûr hallerini bilmesi, elbetteki bu muhalefetten sakınmalarını gerektirmektedir. (Ebüssuûd)

Cevap cümlesi  فَلْيَحْذَرِ الَّذ۪ينَ يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ  şeklinde emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümleye dahil olan  لْ , gaib emir lamıdır.

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh Usulü, s. 558-559)

Ahfeş  عَنْ اَمْرِهٖ  ifadesindeki  عَنْ  harf-i cerinin zaid olduğunu, mananın ise “O'nun emrine muhalefet edenler sakınsın” şeklinde  olduğunu  söylerken başkaları bu ifadenin manasının, “O'nun emrinden yüz çeviren ve sünnetinden meyleden” şeklinde olduğunu söylemişlerdir. Binaenaleyh bu demektir ki bu ifadenin başına

عَنْ  harf-i ceri, ayette geçen  يُخَالِفُونَ  fiilinin  يُعْرِضُونَ  manasına gelmesinden dolayı gelmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Şart cümlesinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.

لْيَحْذَرِ  fiilinin faili konumundaki müşterek ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يُخَالِفُونَ عَنْ اَمْرِه۪ٓ  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يُخَالِفُونَ  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

اَنْ  ve akabindeki  اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ  cümlesi, masdar teviliyle  لْيَحْذَرِ  fiilinin mef’ûlu olarak nasb mahallindedir.

Masdar-ı müevvel müspet muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

فِتْنَةٌ ’daki tenvin, kesret ve tahayyülü zor bir neve işaret eder.

اَوْ  atıf harfiyle önceki cümleye atfedilen  يُص۪يبَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ  cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

“Azabın ve fitnenin isabet etmesi” ifadesinde istiare vardır.

عَذَابٌ  ve  فِتْنَةٌ  kelimelerinde taksim,  يُص۪يبَهُمْ ’da cem’ sanatı vardır.

عَذَابٌ ’un nekre oluşu ve  اَل۪يمٌ ’le sıfatlanması onun tahayyül edilemeyecek derecede bir azap olduğunun işaretidir. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

يُص۪يبَهُمْ , الَّذ۪ينَ   kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اَنْ تُص۪يبَهُمْ فِتْنَةٌ  ve  عَنْ اَمْرِه۪ٓ  denilmesi muhalefetin  اعرض (yüz çevirme) manasına olmasındandır. Ya da müminler değil de onlar onun emrinden yüz çevirirler demek olmasındandır. Bu da  خلفه عن الامر دونه (ötekisi değil de o yüz çevirdi) deyiminden gelir. Mef’ûl hazf edilmiştir. Çünkü maksat muhalifi ve muhalefet edileni açıklamaktır, zamir Allah Teâlâ’ya racidir. Çünkü gerçek emir onundur ya da Resul’e aittir, çünkü zikirden kastedilen odur. (Beyzâvî)

Ayetteki “onun” zamiri Allah içindir, çünkü gerçek amir O'dur. Yahut Resulullah içindir; çünkü zikri maksut olan odur. Yani Allah'ın emrine yahut Peygamberin emrine aykırı davranıp gereğini yapmayanlar, dünyada başlarına bir bela gelmesinden veya ahirette kendilerine dayanılmaz bir azap çatmasından çekinsinler. (Ebüssuûd)

Hz. Peygamberin din hususundaki emirleri, Allah’ın emirleri gibidir. Çünkü o, Allah elçisidir. Ona itaat etmenin Allah’a itaat etme anlamına geldiği bir çok ayet-i kerîmede ifade edilmiştir. O halde ona itaat etmemek de Allah’a itaatsizliktir. Dolayısıyla onun emirlerine aykırı hareket edenlerin cezaya çarptırılmaları tabiidir. Bu ceza dünyada bir bela veya sıkıntıya maruz kalma şeklinde olabileceği gibi ahirette son derece elem dolu bir azaba çarptırılma şeklinde de olabilir. Ayette emrin gereğini terk etmenin, iki azaptan birini getireceğinin ifade edilmesi فَلْيَحْذَرِ  (sakınsın) emrinin vücup için konulduğuna delildir. Çünkü sakınma emri, gerekeni yerine getirmenin şart olduğunu gösterir. Bu da emr-i gaibin vücup anlamında olmasını iktiza eder. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı) 

“Başlarına bir bela gelmesinden veya kendilerine çok elemli bir azap isabet etmesinden sakınsınlar.” Yani dünyada bir bela ve sıkıntıya çarpmaktan yahut dünyada olmazsa ahirette kendilerine çok elemli bir azap isabet etmesinden sakınsınlar. Burada terdîd (iki ihtimalle anlatmak) yalnız bir güzellik içindir. Yoksa dünya belaları ile ahiret azabının bir araya getirilmesinde bir zıtlık yoktur. (Elmalılı)

اَلَٓا اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ

İsim cümlesidir. اَلَٓا  tenbih edatıdır.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. 

لِلّٰهِ  car mecruru  اِنَّ ’nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir. مَا  müşterek ism-i mevsûl  اِنَّ ’nin muahhar ismi olarak mahallen mansubdur. فِي السَّمٰوَاتِ  car mecruru  مَا ’nın mahzuf sılasına mütealliktir. الْاَرْضِ  atıf harfi  وَ ’la  makabline matuftur.  

اَلَا ; Konuşmacı dinleyenlerin dikkatini çekmek,onları uyarmak ve konuşacağı sözün önemini belirtmek için konuşmasını bu edatla başlatır.Onun için bu edata istiftah ve tembih edatı denilmiştir.(Arap Dilinde Edatlar, Hasan Akdağ)

 قَدْ يَعْلَمُ مَٓا اَنْتُمْ عَلَيْهِۜ 

Fiil cümlesidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder. يَعْلَمُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. Müşterek ism-i mevsûl  مَٓا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  اَنْتُمْ عَلَيْهِ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

İsim cümlesidir. Munfasıl zamir  اَنْتُمْ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  عَلَيْهِ  car mecruru mübtedanın mahzuf haberine mütealliktir. 

وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ

Zaman zarfı  يَوْمَ  atıf harfi  وَ ’la ism-i mevsûl  مَٓا ’ya matuftur.  يُرْجَعُونَ  ile başlayan fiil cümlesi, muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يُرْجَعُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû meçhul muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı naib-i fail olarak mahallen merfûdur.  اِلَيْهِ  car mecruru  يُرْجَعُونَ  fiiline mütealliktir.

Meçhul fiil gelmesinin sebepleri şunlardır: Fail bilinmediği zaman,  Fail muhataptan gizlenmek istendiği zaman, Fail herkes tarafından bilindiği zaman, Failin zikredilmesine gerek olmadığı zaman, fiile vurgu yapılmak istendiği zaman. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُواۜ 

Fiil cümlesidir. فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُنَبِّئُ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. مَٓا  müşterek ism-i mevsûl  بِ  harf-i ceriyle  يُنَبِّئُهُمْ  fiiline müealliktir. İsm-i mevsûlun sılası  عَمِلُوا ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

عَمِلُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

يُنَبِّئُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  نبأ ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ

İsim cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  اللّٰهُ  lafza-i celâl mübteda olup damme ile merfûdur. بِكُلِّ  car mecruru  عَل۪يمٌ ’e mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  عَل۪يمٌ  mübtedanın haberi olarak damme ile merfûdur.

عَل۪يمٌ  mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta surekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَلَٓا اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ

Ta’lil hükmündeki cümlenin fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir.  إنَّ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlenin başına gelen tenbih edatı  اَلَٓا, devamında gelecek söze dikkat çekmiş ve cümleyi tekid etmiştir.

Cümle bu surenin tamamında geçen şeyler için tezyîldir. Tenbih harfi ile başlaması kelamın bittiğini bildirmek ve bu harften sonra söylenenlerin farkında olmaları için bir uyarıdır. (Âşûr)

Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لِلّٰهِ, mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  اِنَّ ’nin muahhar ismi olan müşterek ism-i mevsûlün sılası mahzuftur.  فِي   السَّمٰوَاتِ, bu mahzuf sılaya mütealliktir.

Cümledeki takdim, kasr ifade eder. Kasr,  اِنَّ ’nin haberi ve ismi arasındadır. Yer ve gökteki her şey, Allah’a kasredilmiştir.  لِلّٰهِ  maksûrun aleyh/mevsuf,  مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  maksûr/sıfattır. Kasr-ı sıfat ale’l mevsûftur.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi sonrasındaki habere dikkat çekmek amacına matuftur. Ayrıca tazim ifade eder.

Telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandıran lafza-i celâlin, mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde zikredilmesi, tecrîd sanatıdır.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا, hem akıllılar hem de gayr-ı âkiller için kullanılmıştır. Bu tağlîb sanatıdır.

لِلَّهِ  kelimesindeki lâm; mülk manası içindir,  ما  ism-i mevsûlu umumi manalıdır, görünen ve görünmeyen mevcudatı ifade eder. (Âşûr, Yunus Suresi 55)

السَّمٰوَاتِ  -  الْاَرْضِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır.

السَّمٰوَاتِ ’tan sonra الْاَرْضِۜ’ın zikredilmesi, umumdan sonra hususun zikredilmesi babında ıtnâb sanatıdır. Çünkü semavat, arza şamildir.

فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  ibaresindeki  فِي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla gökyüzü ve yeryüzü, içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Bu mekânlardaki herşeyi kapsadığını tekid etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her iki durumdaki mutlak irtibattır.

 قَدْ يَعْلَمُ مَٓا اَنْتُمْ عَلَيْهِۜ 

Beyanî istînâf veya ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Tahkik harfi  قَدْ ’la tekid edilmiş, müspet muzari fiil cümlesi  faide-i haber talebî kelamdır. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde cümlede lafza-i celâlin zikri tecrîd sanatıdır.

Mef’ûl konumundaki müşterek  ism-i mevsûl  مَٓا ’nin sılası olan  اَنْتُمْ عَلَيْهِ, mübteda ve haberden müteşekkil isim cümlesi formunda gelerek sübut ve istimrara işaret etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif vardır.  عَلَيْهِ, mahzuf habere mütealliktir. 

قَدْ  harfi sadece fiilin başına gelen bir tekid harfidir. Nahivciler bu harfin dört şekli olduğunu söylerler: Kesinlik ve yakınlık ifadesi için mazi fiilin başına gelir. Muzari fiilin başına geldiği zaman ise bazen azlık bazen de çokluğa delalet eder. Ancak belâgat alimlerinin sözlerinden anladığımıza göre fiilin gerçekleştiği anlatılmak isteniyorsa  قَدْ  harfi, başına geldiği fiil için ister mazi ister muzari olsun tekid ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi, Âşûr, Enam Suresi 33)

Allah Teâlâ, içinde bulundukları ikiyüzlülüğü ve din karşıtlığını kesinlikle bildiğini vurgulamak için fiilin başına  قَدْ  edatı getirmiştir. Kesin bilginin varacağı yer tehdidi de kesinleştirmektir. Çünkü  قَدْ  edatı muzari fiilin başına geldiğinde  رُبّمَا  (çoğu kez) anlamına gelir. (Keşşâf, Fahreddin er-Râzî)

ما أنْتُمْ عَلَيْهِ  cümlesinin manası, hayır ve şerden kendisini kaplayan tüm haller demektir. İsti’la harfi olan  عَلَي, hakim olmak manasında müsteardır. (Âşûr)

وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُواۜ 

يَوْمَ  önceki cümlede mef’ûl olan müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ’ya atfedilmiştir. 

يَوْمَ ’nin muzafun ileyhi konumundaki  يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ  cümlesi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يُرْجَعُونَ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilde bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Suret-i İbrahim, s. 127)

Aynı üslupta gelen  فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا  cümlesi makabline  فَ  ile atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  مَا, harfi-cer  بِ  ile birlikte  يُنَبِّئُهُمْ  fiiline müteallıktır. Sılası olan  عَمِلُوا, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafat, s. 107) 

فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا  cümlesi karşılık vermekten kinayedir. Çünkü ceza vermedikten sonra yaptıklarını haber vermenin bir manası yoktur. (Âşûr)

عَمِلُواۜ  -  يَعْلَمُ kelimeleri arasında cinas-ı nakıs ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Cenab-ı Hakk'ın, وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا  ifadesindeki hitap ve gaib sıygalarının, iltifat yoluyla münafıklar için kullanılmış olması muhtemel olduğu gibi ayetteki  وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ اِلَيْهِ  ifadesinin umumi,  فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُواۜ  ifadesinin ise münafıklara yönelik bir ifade olması da muhtemeldir. “Allah'a rücu etmenin, O'nun hükmünden başka bir hükmün” bulunmadığı bir yere, makama dönmek anlamına geldiği açıktır. (Fahreddin er-Râzî, Keşşâf)

Ayet daha önce hitap şeklinde iken haber verme üslubuna geçilerek: O'na döndürülecekleri gün onlara neler yaptıklarını haber verecektir şeklinde gaibe dair haber üslubuna geçmektedir ki bu anlatım şekline: Hitabu't-Telvin (çeşitlendirme suretiyle hitap) ismi verilir. (Kurtubî)  

يُرْجَعُونَ  -  عَمِلُوا  kelimelerinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

 وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Takdim kasrıyla tekid edilmiş cümle, faide-i haber inkârî kelamdır.

Müsnedün ileyh, tazim ve korkutmak için bütün celâl ve kemâl sıfatları bünyesinde toplayan  ٱللَّه  ismiyle gelmiştir.

Mütekellimin Allah Teâlâ olması nedeniyle ayetteki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

بِكُلِّ شَيْءٍ  amiline takdim edilmiştir. Bu cümle, mamulun âmile kasrını, başka bir deyişle de olumlu ifadenin yanında bir de olumsuz mana ifade eder. O, her şeyin bilgisine sahiptir. Bilgisi dahilinde olmayan hiçbir şey yoktur.  بِكُلِّ شَيْءٍ  ifadesi maksûrun aleyh,  عَل۪يمٌ  ise maksûrdur.

شَيْءٍ ’deki tenvin kesret, tazim ve nev ifade eder.

عَل۪يمٌ  mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta surekli varlığına, sıfatın mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Ayetin fasılası olan bu cümle mesel tarikinde tezyîldir. (Âşûr)

Tezyîl, bir cümlenin diğer bir cümleyi takip etmesi ve tekid etmek amacıyla birincinin manasını kapsaması ve onu sağlamlaştırmasına verilen isimdir. Bu iki şekilde olmaktadır: Birinci cümle, ikinci cümlenin ya mantukunu ya da mefhumunu tekit etmektedir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: Itnâb-Îcâz (I) Kur’an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

Son cümle, bir çok ayette aynen veya ufak farklılıklarla tekrarlanmıştır. Böyle tekrarlar, kelamdaki cüzleri birbirine bağlar, aralarında bir ilişki kurar ve dokuyu bütünleştirir. Bunlar çok tekrarlanır ki iman ve yakîn sabitleşsin. Eğer murad sadece bilmek olsaydı, bir kere söylenmesi yeterli olurdu.

Tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekit edilir. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Ahkaf Suresi 28, s. 314)

Bu cümle hüsn-i intihâ sanatının güzel bir örneğidir.

Hüsn-i intihâ: Mütekellimin sözünü makama ve girişe uygun güzel bir şekilde tamamlamasıdır. Kur’an’daki surelerin sonu bu sanatın en güzel örnekleridir. 

  Feraqa فرق:  فَرْقٌ kelimesi فَلَقٌ ile yakın anlamlıdır. Ancak فَلَقٌ felaq kelimesi yarılma anlamı göz önünde bulundurularak فَرْقٌ farq kelimesi ise ayrılma/infisal anlamı göz önünde bulundurularak kullanılır. فِرْقٌ ayrılmış parçadır. Bu anlamdan dolayı insanlardan ayrı olan topluluğa فِرْقَةٌ denir. فَرِيقٌ da yine diğerlerinden ayrılan topluluktur.

Hakla batılı birbirinden ayıran kişi olması sebebiyle Hz. Ömer'e عُمَرث الفارُوق Ömer-ul Fâruk denmiştir.

تَفْرِيقٌ sözcüğü temelde teksir anlamı taşır. Birliği ve verilen sözü feshedip dağıtmakla ilgili kullanılır. فِراقٌ  kelimesi ise daha çok bedensel ayrılık manasında tercih edilir.

فُرْقانٌ kelimesi farktan daha beliğ/mübalağalıdır, çünkü فُرْقانٌ sözcüğü hak ile batılın arasını ayırma anlamında kullanılır. İlahi kelama da Furkan denir, çünkü o, inançta hak ile batılı, sözde doğru ile yanlışı, amelde de salih olanla fâsid olanı birbirinden ayırır.

Son olarak فَرَقٌ  lafzı korkudan kalbin paramparça/darmadağın olmasıdır. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de türevleriyle 72 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri fark, fırka, firak, ferik, firkat, fârika, tefrika, müteferrik, Fâruk ve Furkan'dır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

تَبَارَكَ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلٰى عَبْدِه۪ لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يراًۙ

Fiil cümlesidir.  تَبَارَكَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Çekimi yoktur; ancak Allah için kullanılır.

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي  fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  نَزَّلَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

نَزَّلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.  الْفُرْقَانَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. عَلٰى عَبْدِه۪  car mecruru  نَزَّلَ  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لِ  harfi,  يَكُونَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. اَنْ ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle  نَزَّلَ  fiiline mütealliktir. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

يَكُونَ  nakıs, fetha ile mansub muzari fiildir.  يَكُونَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  لِ  harf-i ceri ta’liliyyedir. لِلْعَالَم۪ينَ  car mecruru  نَذ۪يراً ’e müteallik olup, cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğundan, cer alameti  ي ’dir. نَذ۪يراً  kelimesi  يَكُونَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur. 

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra,  Atıf olan اَوْ ’den sonra,  Lamul cuhuddan sonra, Lamu-ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra, Vav-ı maiyye (وَ)’ den sonra, Sebep fe (فَ)’sinden sonra. Ayette lamu-ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra gizlenmiştir.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

كَانَ ’nin haberi isim olarak geldiğinde, haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan s.124)

نَزَّلَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  نزل ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

تَبَارَكَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tefâ’ul babındadır. Sülâsîsi  برك ‘dir. 

Tefâ’ul babı müşareket manasında kullanılır. Müşareket: Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile meful aynı işi yapmıştır. Müşareket bâbı olan müfaale babıyla bu bab arasındaki fark: Müfaale babında lafızda fail olan, işi başlatan ve galip durumunda olandır. Bu babda ise fail ile meful arasında işi yapma konusunda müsavilik (eşitlik) olandır. Bu sebeple tefaul babında her ikisi de faillikte aynı olup mağlup olan olmadığından bazen meful zikredilmez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

نَذ۪يراًۙ ; sıfat-ı müşebbehedir.  “Benzeyen sıfat” demektir. İsmi faile benzediği için bu adı almıştır. İsmi failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsmi fail değişen ve yenileşen vasfa delalet eder. Sıfatı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَبَارَكَ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلٰى عَبْدِه۪ لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يراًۙ

Surenin ilk ayeti ibtidaiyye olarak gelmiştir. Surenin konusu vahiydir.

Kelama en güzel giriş şekillerinden biri de kelamın konusuyla alakalı bir şeyle başlamaktır. Böylece kelamın maksadına işaret edilmiş olur. Surenin bu ilk ayeti berâat-i istihlâl sanatının güzel bir örneğidir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belâgat Dersleri Bedî’ İlmi)

Arapların beliğ konuşmalarındaki örneklerinden ender rastlanan harika (örneksiz) bir giriştir. Çünkü Arapların konuşmaya başlamaları çoğunlukla sadece isim veya ismin yanında munkatı harflerle olur. (Âşûr)

İlk cümle, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

تَبَارَكَ  mazi fiildir, çekimi yoktur; ancak Allah için kullanılır.

Zeccâc şöyle der: “Tebareke” kelimesi, “bereket” masdarından olup “tefâül” vezninde bir fiildir. Bereket, hayrın bol ve fazla olması demektir. (Fahreddin er-Râzî)

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafât, s. 107)

تَبَارَكَ  fiilinin faili konumundaki has ism-i mevsul  الَّذ۪ي ’nin sılası olan …نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلٰى   عَبْدِه۪ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mübarek kelimesinin kökü olan bereket, maddi ve manevi nema ve ziyade bir de bol hayır ve hayrın devamı demektir. Bu makama en uygun olan birinci manaya göre bunun Allah'a isnad edilmesi, Allah'ı zatında, sıfatlarında ve fiillerinde Kendisinden başka her şeyden yüce olması ve ezcümle mucize olan, Allah'ın, yüce şan ve sıfatlarının yüceliğini, fiillerinin hikmetler ve maslahatlar esası üzerine bina edildiğini ve halel şaibesinden tamamen temiz olduğunu ifade eden Kur’an-ı Kerim'in indirilmesinde de yüce olması itibarıyladır. İkinci manaya göre ise, Allah'ın, yaratılmışlara bol feyizleri ve özellikle de insana olan çeşitli hayırları ve ezcümle bütün dini ve dünyevi hayırları içeren Kuran’ın indirilmesi itibarıyladır. (Ebüssuûd)

İlahî hayrın bulunduğu şeye “mübarek” denilir. İlahî hayır, dar bir kalıba sokulup sayılamayacak ve hislerle bilinemeyecek bir şekilde meydana geldiğinden, kendisinde beş duyu ile bilinemeyen bir ziyadelik tespit edilen şeye de “mübarek” denilir. Şu halde mübareklik, bizzat kendisinden zuhur etmek üzere mübareklikte büyük bir yükseklik ile kararlılık ifade eder. (Elmalılı)

FURKAN: Fark ve tefrik etmek, yani ayırmak, ayırt etmek manalarından masdardır. Genellikle "fark" aklen bilinen şeylerde, tefrik, hissen bilinen şeylerde kullanılır. Sonra "Furkan" farık (ayıran), "mefruk" (ayrılmış) manasına da gelir; bu suretle mühim davaları, çözüp neticeye bağlayan kesin delillere, mucizelere "Furkan" denir. Bu manaya göre Kur'an'ın bir ismi de "el-Furkan"dır. (Elmalılı)

Furkan, masdar olup iki şeyi birbirinden iyice ayıran demektir. Kur’an'a bu vasfın verilmesi, hükümleriyle hak ile batılı birbirinden tamamen ayırdığı yahut icaziyla, haklı ile haksızı birbirinden ayırdığı içindir, yahut haddizatında veya indirilmesi sırasında bölümleri birbirinden ayrı kılındığı içindir. (Ebüssuûd)

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi, sonraki habere dikkat çekip önemini bildirmek kastı yanında tazim ifade eder.

Mevsûl kendisinden önce gelen şeylerin sebebine (illetine) işaret eder. Yani Furkan'ın şerefini ve onun  لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيرًا  sözünden dolayı insanlar üzerindeki nimetini yüceltmekten kinayedir. Bu, Allah'a hamd etmeyi gerektiren büyük bir lütuftur ve aynı zamanda Resulullah’ın onurunu (önemini, konumunu) yüceltmek için bir kinayedir. (Âşûr)

Veciz anlatım kastıyla gelen  عَبْدِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  عَبْدِ  yani Hz.Peygamber, şan ve şeref kazanmıştır.

Peygamberimizin kul unvanıyla zikredilmesi, onu şereflendirmek ve onun, kulluk mertebelerinin en yükseğinde bulunduğunu bildirmek ve Hristiyanların iddiasını reddetmek konusunda peygamberin de, ancak kendisini gönderenin kulu olduğuna dikkat çekmek içindir. (Ebüssuûd)

لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يراً  cümlesine dahil olan  لِ , sebep bildiren lam-ı ta’lildir. Muzariyi gizli  ان ’le nasb eder.  لِ  ve akabindeki  لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يراًۙ  cümlesi, masdar tevilinde,  نَزَّلَ  fiiline mütealliktir. Masdar-ı müevvel,  كَان ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Masdar-ı müevvel cümlesinde takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  لِلْعَالَم۪ينَ , amili olan نَذ۪يراًۙ ’e azamet ve ihtimam için takdim edilmiştir.

تَبَارَكَ  kelimesinin kök manası berekettir, bu da ziyadelik, büyüme demektir.  تفاعلة  babından dolayı mübalağa ifade eder. Ziyadelik, gelişme ve büyüme manaları Allah Teâlâ hakkında kullanılırsa, takdis, tenzih ve tazim ifade eder. (Muhammed Ebu Mûsâ , Zuhruf Suresi Belâgî Tefsiri, c. 4, s. 367.)

Bereket;  تَبَارَكَ الله  [Allah zengin ve cömerttir.] (A‘râf 7/54) ayetinde olduğu gibi hayrın çokluğu ve artışı demek olup iki anlamı vardır: Hayrı sürekli olarak artıp çoğalan veya sıfat ve fiillerinde her şeyden daha ileri ve yüce olan demektir. (Keşşâf)

İsm-i mevsûl, sılası söylenmeden önce belirsizdir. "Bir şey önce kapalı olarak söylenip de sonra açıklandığı zaman, muhatabın gönlünde kuvvetli etki bırakır." Çünkü nefis, kolay duyduğu bir şeyi hafif geçer, önemsemez; fakat önce kapalı olarak işittiği zaman dikkat ve anlamak için gayret sarf eder. Bilmek arzusuna düşer. Bu istek ve arzu üzerine açıklandığı zaman da, belleğinde iyi yerleşir. Arap belâgatının bu kuralları, zamanımızda psikolojinin "hafıza, dikkat ile mütenasiptir (bellek, dikkat ile denktir), dikkat de merak ile mütenasiptir (denktir)" kurallarını ifade eder. "Furkan" ismi ve "el" belirlilik takısı ile hatırlatılıp sılası ile mevsûlünün belirsizliği belirlenerek, Allah Teâlâ özellikle bu Furkan'ı indirmiş olmak sıfatı ile tanıttırıyor. (Elmalılı)

نَزَّلَ  fiili, parça parça indirmeye  اَنْزَلَ  ise, toptan indirmeye delalet eder. İşte bu incelikten ötürü Cenab-ı Hak Al-i İmrân sûresinde, [(Allah) o kitab-ı Kur'an'ı sana hak ile tenzil etti, Tevrat ve İncili de inzal etti] (Al-i imrân, 3) buyurmuştur.

Bil ki Hak Teâlâ ayette herşeyden önce "Tebâreke" buyurunca ve bunun manası da, "hayır ve bereketi çok oldu" şeklinde olup, bunun peşinden de Kur'an'dan bahsedince, bu Kur'an'ın her türlü hayrın kaynağı ve bereketlerin en kapsamlısı olduğuna delalet eder. Fakat Kur'an ilimlerin, bilgilerin ve hükümlerin kaynağıdır. O halde, bu da ilmin hayır ve bereket yönünden yaratılmışların en kıymetlisi ve en üstünü olduğuna delalet eder.(Fahreddin er-Râzî)

Birisi çıkıp şöyle diyebilir: "Ayetteki "Tebâreke" lafzı, hayrın ve bereketin çokluğuna delalet ettiği gibi, mutlaka bunun peşinden zikredilen şeyin de çok hayır ve menfaatlerin sebebi olması gerekir. Halbuki inzâr (korkutma, ikaz etme), gam, keder ve korku sebebidir. Öyle ise, Tebâreke'nin peşinden niçin buna yer verilmiştir?"

Cevap: Buradaki inzâr, tıpkı babanın çocuğunu terbiyesi mesabesindedir. Çünkü baba, her ne zaman çocuğunu terbiyeye itina gösterirse, bu ileride o çocuğun büyük faydalar sağlamasına sebep olacağı için, çocuğa bu şekilde yapılmış olan iyilik de, o derece çok olmuş olur. İşte burada da böyledir: Her ne zaman inzâr çok olursa, insanların Allah'a yönelmesi da o nisbetle çok olur. Binaenaleyh böylece uhrevî mutluluk daha tam ve daha mükemmel olmuş olur. Bu, dünyevî birtakım menfaatlere iltifat edilmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Çünkü Allah Teâlâ, kendisini "pek çok hayırları veren" diye tavsif edince, burada sadece dini menfaatlerden bahsetmiş ve hiçbir dünyevî menfaatten bahsetmemiştir.(Fahreddin er-Râzî)

تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الفُرْقانَ  sözünün zahiri (açık, görünen); Allah'ın büyüklüğü (azameti) ve mükemmelliğinin (kemalliğinin) varlığı hakkında haber verir. Bu haberden maksat öğretmek ve ikazdır. Bununla beraber Allahu Teâlâ'nın kendisini övmesinden kinaye olabilir. (Âşûr) 

Şeref ve izzet manasındaki العِزَّةُ lafızların en güzellerinden biridir. Zıddı ise zelillik manasındaki الِابْتِذالُ ‘dir. (Âşûr)

نَزَّلَ الْفُرْقَانَ  cümlesi,  الَّذ۪ي ’nin sılası olması sebebiyle, bu sözün, muhataplar tarafından bilinen bir şey olduğu düşünülür. Çünkü mevsûl bilinen bir şey için kullanılır. Oysa kafirler  الْفُرْقَانَ ’nın indirilmiş olduğuna inanmıyorlardı. Bu durumda nasıl sıla olarak gelmiş olabilir, şeklinde bir soru akla gelebilir. Bunun cevabı indirilmiş olan  الْفُرْقَانَ ’nın Resulullah (sav) ve inananlar için olduğu gerçeğidir. Kaldı ki Kur’an’ın icazı, benzerinin yapılamamış olması herkes tarafından bilinen bir gerçekti. (Elmalılı ve Zemahşerî)

الْفُرْقَانَ  kelimesi iki şeyi birbirinden ayıran bir şey için kullanılan  فَرَقَ بَيْنَ الشيئين  ‘iki şeyi birbirinden ayırdı’ ifadesindeki  فرق ‘nın masdarıdır. Kur’an’a, hakla batılı birbirinden ayırdığı için veya bir defada değil de ara ara, peyderpey olarak indirildiği için  فُرْقَانَ  adı verilmiştir. (Keşşâf)

Burada  الفُرْقان  isminin tercih edilmesinde, zikredilecek olan tevhid delillerinde ve Kur'an'ın indirilmesinde hak ile batılı birbirinden ayıran değerli deliller olduğuna ima vardır. (Âşûr)

عَلٰى عَبْدِه۪  (Kuluna…) izafeti kula şeref kazandırmak içindir. Şereflen­dirmek ve değer vermek için, Resulullah (sav) ismiyle anılmamıştır.

Allah Teâlâ Peygamberi  عَبْدِهِ /onun kulu olarak nitelendirerek kendisine yakınlaştırmıştır. (Âşûr)

Peygamberimizin  عَبْدِ  unvanıyla zikredilmesi onun, kulluk mertebelerinin en yükseğinde bulunduğunu bildirmek ve Hristiyanların iddiasını reddetmek konusunda peygamberin de ancak kendisini gönderenin kulu olduğuna dikkat çekmek içindir.

لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يراًۙ  [Alemlere bir uyarıcı olsun diye] cümlesinde, iki vasıftan birisiyle yetinilmiştir. Müjdeleyici ve uyarıcı olsun demektir. Kâfirlerin durumuna uygun düştüğü için, uyarıcılık vasfı ile yetinilmiştir. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr ve Ebüssuûd ve Âşûr)

‘’Olsun diye’’ manasındaki  لِيَكُونَ  ifadesindeki zamir  عَبْدِ ‘ye veya  الْفُرْقَانَ ’a racidir; İbn Zübeyr’in kıraati zamirin  الْفُرْقَانَ ’a raci olduğunu güçlendirmektedir. Alemlere yani, cin ve insedir.  نَذ۪يراًۙ  uyarıcı -yani korkutucu- olarak ya da  نَكِيرٍ  kelimesinin inkâr anlamında kullanılması gibi, uyarı olarak anlamındadır. (Keşşâf) 

عَالَم۪ينَ , Allah'ın dışında kalan her şey manasına gelir, bütün mahlukatı akla getirir; cin, melek ve insanlar gibi bütün mükellefleri içine alır. (Fahreddin er-Râzî ve Âşûr) NEZİR: Münzir, yani korkutucu manasına sıfat-ı müşebbehe (daimilik ifade eden sıfat) dir. Beşir ve mübeşşir gibi inzar (korkutmak)  manasına masdar da olur. Nekîr ve inkâr gibi burada korkutucu manasına olduğu açıktır. (Elmalılı)

نَذ۪يراًۙ  olan ya Resulullah ya da Furkan’dır. 

Burada Efendimizin Müjdeci olduğu zikredilmemiş, çünkü bu kelamın siyakı, kâfirlerin ahvali hakkındadır. (Ebüssuûd) 

"Alemlere bir korkutucu olsun diye..." buyurulmuştur. Çünkü burada iniş sebebi olan, kâfirlerin inkâr ve inatlaşmalarına karşı korkutma yerinde, müjdeleme kelimesinin açıklaması belâgattan berâat-i istihlâle (güzel başlangıca) uygun olmazdı. (Elmalılı)

اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ 

İsim cümlesidir. Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي  önceki ism-i mevsûlden bedel olarak mahallen merfûdur. 

لَهُ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  مُلْكُ  muahhar mübteda olup damme ile merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  السَّمٰوَاتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  الْاَرْضِ  atıf harfi  وَ  ile makabline matuftur.  

Bedel: Metbuundaki kapalılığı açıklamak ve pekiştirmek gibi sebeplerle getirilen ve irab bakımından metbuuna uyan tabidir. Bedelden önce gelen ve bedelin irabını almış olduğu kelimeye “mübdelün minh” denir. 

Bedel 3 gruba ayrılır: 1. Bedel-i kül, 2. Bedel-i baz, 3. Bedel-i iştimal. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)       

اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ 

اَلَّذ۪ي , önceki ayetteki mevsûlden bedel olduğu için ayet fasılla gelmiştir. Sıla cümlesinde takdim-tehir ve îcâz-ı hazif vardır.

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  اَلَّذ۪ي ‘nin sılası olan  لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir. مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ , muahhar mübtedadır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اَلَّذ۪ي لَهُ  ifadesi  الَّذ۪ي نَزَّلَ  ‘den bedel veya medih babından olmak üzere merfû ya da yine medih babından olarak mansubdur. Burada bedel ve mübdelün minh birbirinden ayrı olarak zikredilmemiştir; çünkü mübdelün minhin sılası  نَزَّلَ  olup  لِيَكُونَ  de onun illletini göstermektedir; mübdelün minh ancak bu iki kelimeyle tamamlanmış gibidir. (Keşşâf) 

Arapça  مُلْكُ  kelimesi ‘hakimiyet, en yüce otorite ve hükümdarlık’ anlamlarına gelir. Dolayısıyla, cümlenin anlamı şöyle olmaktadır: "Allah tüm kâinatın mutlak hükümdarıdır ve otorite hakkı bulunan başka hiç kimse yoktur. O halde yalnızca O ilâhtır. (Mevdûdi)

السَّمٰوَاتِ  -  الْاَرْضِ  arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır. 

 وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يراً

Cümle  وَ ’la sıla cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi, hükümde ortaklıktır. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ  cümlesi önceki cümleye  وَ ’la atfedilmiştir. Menfi  كَان ’nin dahil olduğu  وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ  cümlesinde takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. Car mecrur  لَهُ  mahzuf habere mütealliktir.

كَان ’nin muahhar ismi olan  شَر۪يكٌ ’daki tenvin nev, kıllet ve tahkir ifade eder. Nefy siyakında nekre umuma işarettir.

فِي الْمُلْكِ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  الْمُلْكِ , içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  الْمُلْكِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Mübalağa için bu üslup kullanılmıştır.

İsim cümlesi fiil cümlesine atfedilmiştir. İsim cümlesinin anlamında sabitlik ve devamlılık, fiil cümlesinin anlamında ise yenilenme ve tekrarlanma vardır.

Şayet hem devamlılık hem fiilin tekrarı ve yenilenmesi kastediliyorsa, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilebilir. Bunun aksi de mümkündür. Mesela, fiil cümlesinden fiilin zaman zaman yenilendiği, isim cümlesinden ise başlayıp halen devam ettiği kastediliyorsa aralarında atıf yapılabilir. (Sevinç Resul, Arapçada Cümle Yapısı 2010, S. 190-191)

Bundan önce zikredilen, göklerin ve yerin hükümranlığının Allah'a mahsus olması, bu cümlede ifade edileni de, kesin olarak gerektirdiği halde bunun ayrıca zikredilmesi, birden fazla ilah olduğunu söyleyen Mecusilerin iddiasının batıl olduğunu sarih olarak belirtmek ve onların itikadını bertaraf etmek içindir. İkisinin arasında çocuk edinme hususunun zikredilmesi, bunun müstakil ve ayrı bir şey olduğuna dikkat çekmek ve bunun, birincinin devamı olduğu vehminden sakınmak içindir. (Ebüssuûd) 

وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ  cümlesi,  له ملك السموات  cümlesine atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  شَيْءٍ ’deki tenvin kesret, nev ve tazim ifade eder. 

Aynı üslupta gelen  فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرا  cümlesi de, öncesine matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafât, S.107)

تَقْد۪يراً , tekid ifade eden mef’ûlu mutlaktır.

Mef’ûlu mutlaklı ifadelerde masdarlar, mecazî anlam ifade etmez. Masdar fiiliyle birlikte kullanıldığında mecaz olma ihtimali ortadan kalkar ve hakiki anlam devreye girer. (Doç.Dr. M. Akif Özdoğan, ARAP Dilinde Muhatabı İkna Etme Açısından Haberî Cümlede Tekîd Edatlarinin Rolü, Ksü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17, 2011)

قَدَّرَهُ  -  تَقْد۪يراً  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr,  لَمْ  , مُلْكُ , لَهُ  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Ayetteki cümlelerin birbirine atıf sebebi, hükümde ortaklıktır. 

Allah Teala kendi vasıflarını  كَان  ile birlikte kullandığında aslında bizlere bildirmeden hatta bizleri yaratmadan önce bu vasıflarla muttasıl olduğunu haber vermektedir. Bu sıfatlar ezelde hiç bir şey yokken Allah’ın zatıyla birlikte vardı, ezeli olan ebedidir. Bu yüzden umumiyetle geçmiş zamana delalet eden  كَان  bu durumda cümleye kesinlik kazandırmaktadır. Yani Allah (cc)’nun ezelde mülkünde ortağı olmadığı gibi gelecekte de olmayacaktır. Onun bu vasıfı ezelden ebede kadar devam edecektir. Bunun aksini hiç kimse düşünemez. Râgıb el-İsfahânî  كَان ’nin geçmiş zaman için kullanıldığını, Allah ile ilgili sıfatları ifade ederken ezel anlamı kattığı belirtilmiştir. Bu fiilin, bir cinste var olan bir vasıf ile ilgili kullanılması durumunda  söz konusu vasfın o cinsin ayrılmaz bir parçası olduğunu vurguladığını ve ona dikkat çektiğini ifade eder. (Vecih Uzunoğlu, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi, sayı 41)

وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً  [Ve O, hiçbir evlat edinmemiştir] buyruğuyla da yüce Rabbimiz, müşriklerin ileri sürdüğü meleklerin Allah'ın kızları olduğu iddiasından zatını tenzih etmiştir. Onlar meleklerin Allah'ın kızları olduğunu söylüyorlardı. O bundan yüce ve münezzehtir. Aynı zamanda yahudilerin iddia ettikleri "Üzeyr Allah'ın oğludur" iftirasından da, Hristiyanların söyledikleri "Mesih Allah'ın oğludur" inanışından da kendi zatını tenzih etmektedir. Allah bundan pek yücedir. (Kurtubî)       

فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يراً  ibaresinin manası, "Allah herşeyi, eşitleme, takdir etme ve müsavi kılma hususlarının gözetildiği bir yaratmayla yaratmış ve onu, ona uygun bir şekilde takdir edip, var etmiştir" şeklindedir. (Fahreddin er-Râzî)  

Fiilin  تَقْدِيرًا  şeklindeki mef’ûlun mutlakla tekidi, en mükemmel şekilde takdir edildiğine delalet içindir. (Âşûr)

İnceden inceye takdir ve tayin etmiştir. Yani O, yaratmış olduğu her bir şeyi iradesi doğrultusunda hikmetiyle inceden inceye takdir ve tayin etmiştir. Yanılarak ve gafletle herhangi bir şey yaratmış değildir. Bilakis kıyamete kadar yarattıkları ve kıyametten sonra yaratacağı her bir şey O'nun takdiri ile meydana gelir. O yaratan ve yarattıklarının kaderini tayin ve tespit edendir. O halde yaratıcı yalnız O'dur ve siz de yalnız O'na ibadet etmelisiniz. (Kurtubî) 

Âşûr tefsirinde bu iki ayetle ilgili şu açıklamayı yapmıştır: 

İsmi mevsullerle tarif edilerek gelen bu dört sıfat, Allah teala’ya aittir. İsmi mevsulun sılası olarak gelen bu sıfatlardan bazıları muhataplar tarafından bilinmekte ve Allah'a izafe edilmekteydi. Bunlar birinci ve dördüncü sıfatlardır. Zikredilen bu iki sıfatın bilinmesi dolayısıyla onların arasında gelen diğer sıfatlar da aynı hükümde olmuştur. Çünkü müşrikler قُلْ مَن رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ ورَبُّ العَرْشِ العَظِيمِ سَيَقُولُونَ لِلَّهِ [Yedi kat göklerin Rabbi, azametli Arş'ın Rabbi kimdir? diye sor. «(Bunlar da) Allah'ındır» diyecekler. ] (Müminûn/86-87) ayetinde ifade edildiği gibi Allah'ın göklerin ve yerin sahibi olduğundan ve her şeyin yaratıcısı olduğundan şüphe etmemişlerdir. Fakat onlar Allah'a bir oğul ve mülkünde bir ortak isnad etmişlerdir. 

Eşsiz bir nazımla muhatabın Allaha ait olduğunda şüphe etmediği iki vasfın arasında Allaha ait olmayan ve muhatabın hataya düştüğü iki vasıf zikredilmiştir. Semavat ve arzın mülkiyeti elinde olan zatın bir çocuk edinmesi veya ortağı olması yakışık olmaz. Çünkü bu azim mülkiyete sahip olan zat, mutlak olarak hiç bir şeye ihtiyaç duymaz. Çocuğu veya ortağı olması abestir. Zira bir işe yaramaz. Akıllı mahlukatın bile eylemleri beyhudelikten korunuyorsa, bilgelerin en bilgesinin eylemleri nasıl olur ki?

1. ayetteki ve 2. ayetteki maksatların farklı olması sebebiyle 2. ayetin başında ism-i mevsûl tekrar edilmiştir. Çünkü birinci ismi mevsulun sılası hidayet için indirilen Kur’an'a şükretmek, ikinci ismi mevsulun sılası ise Allah Teâlâ'yı bir olarak (vahdaniyetle) nitelemek içindir. Ve surenin başından buraya kadar gelenler, surenin maksadına uygun berâat-i istihlâldir (incelikli bir giriş niteliğindedir). Bu sözler kitabın veya mesajın hutbesi (vaazı, öğüdü) menzilesindedir. (Âşûr)