Hasaye إحْصَاء :  حصي  sayarak bir sonuç ortaya çıkarmaktır. İf'al formundaki أحْصا fiili saymak manasında kullanılır. Bu kelimenin temel anlamı ufak taşların/çakıl taşlarının adı olan حَصًى dan gelir. Bunun nedeni ise bizim saymak için parmaklarımızı kullanığımız gibi Arapların da taşları kullanmasıdır. (Müfredat)

  Bu maddedeki asli anlam, ilmen zabıt altına alıp kavramaktır. Bu kelimenin söylendiği muhtelif kullanım yerlerinin hepsi de içinde bu manayı taşır.  الحَصاة  kelimesi; bir mahalde yığılıp zabtedilen şeyler için; miskteki sert bir parça için; yine zeka ve akıl için kullanılır. Kelimede hayırlı ve doğru şeyleri muhafaza altına alıp zaptetme itibarıyla olması kastedilir. İlim ve sayma’nın zaptetme ile olan münasebetine gelince; sayma, zapdetmenin mukaddimesi (başlangıcı), ilim ise zabıttaki neticeleri kavrayıp kuşatmaktır. Sözcüğün yasaklama (منع ) ve hakkını verme anlamları da vardır ve bunlar da zabtın levazımındandır. Nitekim zabtedilenin gayrısını men etmek gerekir. (Tahqiq)

Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 11 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres)  Türkçede kullanılan bir türevi bulunmamakla birlikte Kuran-ı Kerim'de 10'dan fazla geçmesi sebebiyle kitabın Arapça kelimeler sözlüğü bölümüne alınmıştır.(Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ اَيُّ الْحِزْبَيْنِ اَحْصٰى لِمَا لَبِثُٓوا اَمَداً۟

Fiil cümlesidir.  ثُمَّ  tertip ve terahi ifade eden atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hem sıra olduğunu hem de fiillerin meydana gelişi arasında uzun bir sürenin bulunduğunu gösterir. Süre bakımından  فَ  harfinin zıttıdır.  ثُمَّ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

بَعَثْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.vMuttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

لِ  harfi,  نَعْلَمَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  بَعَثْنَاهُمْ  fiiline müteallıktır.

نَعْلَمَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

اَنْ harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan  حَتّٰٓى ’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra, 3) Lam-ı cuhûddan sonra, 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren  لِ )’den sonra, 5) Vav-ı maiyye (  وَ  )’den sonra, 6) Sebep fe (  فَ  )’sinden sonra. Burada lam-ı ta’lilden (sebep bildiren  لِ )’den sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَيُّ الْحِزْبَيْنِ اَحْصٰى  cümlesi  نَعْلَمَ  fiilinin iki mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اَيُّ  istifham ismi mübteda olarak lafzen merfûdur.  الْحِزْبَيْنِ  muzâfun ileyh olup  müsenna olduğu için  ي  ile mecrurdur.

اَحْصٰى  fiili, mübtedanın haberi olup elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.

مَٓا  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  اَمَداً ’in mahzuf haline müteallıktır.

لَبِثُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ اَيُّ الْحِزْبَيْنِ اَحْصٰى لِمَا لَبِثُٓوا اَمَداً۟

Mütekellim Allah Teâlâ, muhatab Resulullah (sav)’dir.

Cümle  ثُمَّ  ile önceki ayetteki …فَضَرَبْنَا عَلٰٓى اٰذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ  cümlesine atfedilmiştir.

Müspet mazi fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Sebep bildiren masdar ve cer harfi  لِ ’nin gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  لِنَعْلَمَ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde  بَعَثْنَاهُمْ  fiiline müteallıktır. 

Mütekellimin Allah Teâlâ olduğu ayette fiilin azamet zamirine isnadı tazim ifade eder.

بَعَثْنَا  fiilindeki  نَا  zamiri, Allah’a ait azamet zamiridir.

Allah Teâlâ, Kur'an'da ne zaman kendisinden azamet zamiriyle bahsetse hemen öncesinde veya sonrasında vahdaniyetinin bilinmesi için kendisine ait tekil bir zamir gelir. (Samerrâî,  Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 467)

اَيُّ الْحِزْبَيْنِ اَحْصٰى  cümlesi  نَعْلَمَ  fiilinin iki mef’ûlu konumdadır. İstifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham ismi,  اَيُّ الْحِزْبَيْنِ  mübtedadır.

Burada bilmek, uyandırmaya gaye ve amaç kılınmıştır. Ancak bunun izahı, bilmeyi mecazi olarak izhar (ortaya çıkarmak) ve temyiz anlamına hamletmek, yahut buradaki bilmeyi, uyandırmaya gaye olabilen ve hadis olan, cezanın taalluk ettiği hali (o hale mahsus) bilgiye hamletmek şeklinde değildir. (Ebüssuûd)

Müsned olan  اَحْصٰى , mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

Mecrur mahaldeki masdar harfi  مَا  ve sılası olan  لَبِثُٓوا اَمَداً۟  cümlesi, masdar tevilindedir. Sılası müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. Masdar-ı müevvel, harf-i cerle birlikte  اَمَداً ’in mahzuf haline müteallıktır.

اَحْصٰى - اَمَداً۟  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.